…з башлаган:

 - М, кеше дус, быел нәрсә чәчәбез? - дигән. Кеше туфракны алып исноп-иснәп караган да:

- Быел, елның килешенә карагайда, бодай яхшы булыр, без бодай чәчик, - дигән.

Аю, ул нинди бодай, дип тә сорап тормаган. Сон инде аю хәтле аю булып кешегә тагы сер сынатып торсынмы? Ярый, бодай икән бодай, дигән дә шуны чәчкәннәр. Билгеле инде, чәчкән булгач үскән. Бодайны урыр вакыт та җиткән. Менә болар җир башына килгәннәр. Аю былтыр шалканның өске ягын алып алданган булгач, быел астын сораячагын кеше алдан ук белә, шуңа күрә, җир башына туктагач, яңадан былтыргы сүзен әйткән:

- Я, менә чәчкәнебез үсте, өстен аласыңмы, астынмы? - дигән.

Аю, бик шәбәеп:

- Юк, мин быел өстен алмыйм инде, астын алам! - дигән.

Кеше аңа:

- Ихтыярың... - дигән дә бодайның өстен урып алган. Аннан көлтәсен каккан-суккан да, кибәген шунда ук җилгә җилгәреп, бодаен ташка салып тартып он ясап, йомры-йомры күмәчләр пешереп, аюны тагын кунакка чакырган.

- Я, аю дус, бергә чәчтек, бергә бүлештек, ашап кара: минем өлешем яхшы булганмы? - дигән. Аю ашап караса, күмәч шундый тәмле булган, бер дә харап, ашап туйгысыз икән. Шуннан аю, кайтып, мин дә үз өлешемне алыйм дип, бодай басуының төбен актарып караса, берни дә таба алмаган. Аю бик гаҗәпләнеп яңадан бөтен басуны астын өскә әйләндереп чыккан, барыбер берни дә таба алмаган. Шуннан бик ачуланып кешегә килгән дә:

- Син мине ике мәртәбә алдадың, мин сине хәзер тотып ашыйм, - дип ыжгырган.

Кеше әйткән:

- Мин сиңа көчләп бирмәдем, астын да, өстен дә үзең сайлап алдың ич, үзеңә үпкәлә, - дигән.

Аю шуннан, нәрсә дияргә дә белмәгәч, әйткән, ди:

- Урманда нинди генә озын агач булса да, мин үрмәләп аның очына чыга алам, әмма ләкин син шундый кеше - үзеңнең буең кыска гына булса да, бертөрле итеп тә синең очыңа чыгып булмый; шуңа күрә моннан болай без бергә яшәмик, мин урманга китәм, син басуыңда кал; ләкин син инде минем урманга керәсе булма, анда мин сине нишләтә белермен! - дигән дә, аю шуннан кешегә бармагы белән янап, мәңгелек дошман булып, урманда торырга киткән, ди.

Билгеле, кеше ул янаганга карап урманга бармыйча тормый, тик аю агаң да тик тормый, шуннан бирле һаман кешегә зарар салырга тырыша: кешенең урманда адашып калган бозауларын тотып ашый, үзен очратып тотса, үтергәнче тукмый-тукмый да тырнаклары белән иягеннән тотып йөзен астан өскә кайтара, бер дә булмаса, аның умарталыгын табып, умарта ватып, табаннарын ялый-ялый балын ашап китә.

 

НИ ӨЧЕН ЭТЛӘР БЕР ЯЛГАШТАН АШАМЫЙЛАР

Борын заманда этләр күрше белән күрше үзара бер-берсенә йөрешеп, берсе ашаганда икенчесе дә кереп, кунак булышырга бик яратканнар икән, ди. Шулай булса да этләрнең кунак табыннары бик ызгышлы булган, ди. Ник дисәң, этләр, күңелләре тарлыктан: «Сиңа күп тә, миңа аз тиде», - дип ырылдашып, табын бозып, әрләшеп, аннан тиреләре ертылганчы тешләшеп, талашып бетәләр икән. Ахырында бу эшләр зурга китеп, шуның аркасында авылларда этләр арасында бик зур талаш, олы җәнҗаллар купкан. Хуҗалары ни эләкте шуны күтәреп чыгып, аларны туктату өчен таяк-мылтыкларны эшкә җибәрергә мәҗбүр булганнар. Алай да басылмагач, аларны авыллардан бөтенләй куып җибәрергә тотынганнар, ди.

Инде хәзер этләргә нишләргә? Кайда торырга? Башка бер чаралары да калмагач, менә бер заман алар авыл астындагы болында бик зур җыен җыйганнар, ди. Анда инде, мин сиңайтим, - Алабайлар, Карабайлар, Актырнаклар, Акбайлар, Акколаклар,  Сакколаклар, Дүрткүзләр, йәнчек борын әнчекләр, кирҗек танау бүлдүкләр, ул, мин сиңайтим, син гомердә дә күрмәгән, бозау зурлыгы ау этләре, хәтта бауда торган бау этләре дә бавын өзеп килеп җиткәннәр, ди. Калса-калса, кәнфит ашап, теше сызлап диванда шыңшып яткан кечкентәй этләр генә өйдә торып калгандыр. Ул андагы һаулашу! Билгеле инде, эт җыены булгач, ул мәҗлес бик талашлы, бик яман булган. Шулай да, озак һаулаша торгач, арада дөнья күргән карт этләр түргә менеп утырганнар. Иң карты торып кырт-кырт өреп әйткән:

- Без менә шулай бер-беребезне чәйнәү аркасында авылдан куылдык, инде монда да үзебезне үзебез хур итмик, кем дә кем талаш күтәрсә, бергәләп бугазын чәйнәп өзәбез, - дип, гайрәт күрсәтеп, мәҗлесне үз кулларына алган. Бар да тынган.

Шулай утырып, озак кына киңәш-уңаш иткәннән соң, шундый карарга килгәннәр, ди:

- Моннан соң этләр арасында күрше якынлыгы булсын, әмма ләкин табак-савыт, табын якынлыгы булмасын! Шушы безгә барыбыз өчен дә кагыйдә булсын! - дигәннәр. Бу кагыйдә этләр протоколында язылган булып, башлыклары шуңа кул да куйганнар. Моңа буйсынмаучыны, араларында тотмыйча, талап үтерергә дип бик каты кисәтеп фәрман да таратылган, имеш.

Шуннан бирле этләр үзләренең бу кагыйдәләрен бик нык саклап, һәркайда шуны күзәтеп тотып киләләр, балаларының балаларын да шул кагыйдә буенча торырга өйрәтәләр икән, ди. Дөрес, аларда күрше белән күрше арасында хәзерге көндә дә ара-тирә тавышлар чыккалап куя куюын, ләкин анысы инде берсенең ашаган вакытында ялгыш икенчесе килеп кергән чагында гына була икән. Әмма ләкин бер табын корып, бергә ашап-эчеп утыру, бер ялгаштан ашау дигән нәрсә юк. Сөяген авызына каба да кимерергә бер читкә китә.

 

НИ ӨЧЕН МӘЧЕ ӨЙДӘ, ЭТ ТЫШТА ЯШИ

Элекке заманда ялгызы гына бер йортта тора торган бер карт булган, ди. Аның өендә бер эт белән мәчедән башка берәү дә булмаган. Шуннан бу картның эче пошып, үзенә иптәш эзләргә чыгып киткән. Күп тә йөрмәгән, аңа юлда бер борча очраган. Ул картка үзен иптәшлеккә тәкъдим иткән. Карт кабул иткән. Борча белән бара икән, аңа бер чикләвек очраган, карт аны да иптәшлеккә алган. Аннан тагып аңа энә белән тукмак очраган, карт аларны да иптәшкә алган. Алган да, барысы белән бергәләп, өенә кайтып киткән.

Кайткан кайтуын. Тик картның бу иптәшләре бик тынгысыз булып чыкканнар. Чикләвекне куеп карый, кайда куйса, шунда тәгәри, бер дә тик тормый икән. Ул тәгәрәүгә, әллә каян мәче атылып килеп чыга да аның өстенә ташлана икән. Тукмакны сөйи, кая сөяп куйса, шунда ава, ул авып төшүгә, һау дип эт ыргып чыга икән. Энә дә тик тормый - кулга-башка кадалып кына тора. Борчаны әйткән дә юк, сикерә дә сикерә. Инде юкка чыкты дисәң, килә дә үзеңне тешли икән. Аны бер дә учта-кулда тотып булмый икән.

Менә кич тә булган. Карт һаман иптәшләре белән азаплана, бертөрле итеп тә аларны тынычландыра алмый икән. Арыган-талган да чикләвекне идәндәге ботак тишегенә утыртып куйган, аннан шул турыга киштәгә тукмакны сөяп куйган. Куйган да чикләвеккә ойткән:

- Менә сиңа төн йокларга урын, әгәр дә син шуннан бер яры кузгалсаң, өстеңә дөп итен тукмак төшәр дә башыңны ярыр. Борчаны өйгә җибәрәм, арыганчы сикерер дә туктар, энәне югалтмаска баш турыма бүрәнәгә кадап куйдым, мин үзем хәзер йокларга ятам, сез дә тыныч ятыгыз, - дигән.

Шулай карт утны сүндергән дә яткан. Менә ул йомылып кына татлы йокыга китеп бара икән, кинәт кенә аны борча тешләгән. Карт кинәт уянып китеп башын күтәрүе булган - шул турыда бүрәнәгә кадалган энә аның күзенә төртелмәсенме. Карт: Абау! - дип күзен тотып урыныннан атылып төшүгә, идәндә, ботак тишегендә яткан чикләвеккә баскан икән, тәпие авыртуына чыдый алмыйча, уф, дин, идәнгә егылган. Ул да түгел, киштәдәге тукмак тун итеп аның башына килгән дә төшкән, карт шунда ук, тынын да алалмыйча, башы ярылып үлгән, ди.

Бу тынгысыз яңа иптәшләр беренче кичне үк картның үлеменә сәбәп булгач, эт белән мәче хуҗаларын кызганып озак елаганнар. Елаган-елаганнар да, аннан бергәләшеп, ишек алдына тырнаклары белән җир казып, бу картны шунда алып чыгып күмгәннәр. Бу эш беткәч, хәзер картның калган малын бүлешергә тотынганнар. Аның бар калган малы шул үзе торган өй белән бер сынык икмәк булып чыккан. Ничек бүләргә? Мәче җылы ярата, - аның, азгынның, өйдән китәсе килми, эт комсыз, - аның икмәк сыныгын бирәсе килми. Мәче:

- Ярый алай булса, икмәк сыныгын син ал да, үзең, бар, тышта тор, мин өйдә калам, ашарыма шунда тычкан-фәлән булса да аулап торырмын, - дигән.

Эт, тамак колы, шуңа риза булган, ди. Бер сынык икмәкне алган да өйдән чыгып киткән. Шуның өчен мәче өйдә, эт тышта тора торган хайван булып калганнар, имеш.

 

НИ ӨЧЕН ЭТ БЕЛӘН ПЕСИ БЕР-БЕРСЕНӘ ДОШМАН БУЛГАННАР

Элекке заманда бер этне хуҗасы бик начар карый башлаган: эт, бичара, бик ябыгып, арыкланып, эченнән үтә кылыч күренерлек булып калган, ди. Менә бервакыт шул авылның старостасы күргән дә бик кызганган, аны үз янына чакырып алып әйткән, ди:

- Син төннәр йокламыйча хуҗаның йортын саклыйсың, көндез аның терлекләрен көтәсең, быелгы ачлыкта улап-улап яңгыр чакырып китердең. Бар, әйт хуҗаңа, сине карамыйча болай ач йөртмәсен; инде ул ашлыгым уңмаган дисә, менә мин синең кулыңа шушы кәгазьне бирәм, яңа ашлык өлгергәч тә сине ул яхшылап ашатып симертсен, анда да начар ашатса, аңа шушы фәрманны күрсәтерсең!- дип, староста аңа печать суккан кәгазь тоттырып җибәргән, ди. Эт шул кәгазьне алып киткән, авызында тотып та караган, кулында тотып та караган, кая куярга да белмәгән.

- Авызымда йөртсәм чылана, өрсәм авызымнан төшә, кулымда йөртсәм ертыла, тукта, мин моны мәчегә биреп саклатыйм, - дигән дә аны чакырып чыгарган. Чыгарган да кәгазен күрсәтеп әйткән, ди:

- Мәче дус, менә бу миңа югарыдан төшкән зур кәгазь, минем аны саклар урыным юк, син өйдә торасың, шуңа күрә мин аны сиңа әманәт итеп куеп торам, көз хуҗабыз әвен суккач, мин аны үзем синнән сорап алырмын, син яхшы сакла, - дигән.

Мәче шома гына ярый дип кәгазьне алган да өйгә кереп киткән. Ләкин мәчедә эт кайгысы бармыни? Шул төнне салкын булгач, ул җылынырга дип мичкә кереп яткан икән, этнең боерыгын шунда онытып та калдырган. Иртән торуга мич яксалар, этнең кәгазе дә шунда янып көл булган, ди.

Менә җәй үткән. Яңгырлар явып, игеннәр төзәлеп уңып киткән. Өйдә икмәк тә аш-су пешеп тора, ди. Адәмнәр дә тук, мәче дә тук. Тик хуҗасы бу карт этне һаман да карамый, ул һаман да ач кала икән. Ник дисәң, аның хуҗасыннан икмәк дәгъва итәргә кулында кәгазе юк. Хыянәтче мәчедән сора-сорама, хәзер юньләп җавап та бирми, тыр-мыр итә дә үтә дә китә.

Шуннан бирле хәзер эт, мәчене күрсә, бердән аңа ташланып:

- Ыр-р, ыр-р!.. Безне ач калдыручылар! - ди икән.

Мәче:

- Пырых, пырых!.. Без бит тук!.. - дип, йоннарын торгызып өйгә табан чаба бирә, ди.

Һәм шуннан бирле араларында дуслык та беткән, әле дә булса гомер буе ырлы-мырлы, этле-мәчеле булып яшәргә калганнар, ди.

 

НИ ӨЧЕМ  ПЕСИ  БЕЛӘН  КҮСЕ БЕР-БЕРСЕНӘ КАН ДОШМАН БУЛГАННАР

Борын-борын заманда песи белән күсе бик дус булганнар, ди. Бергә гомер сөргәннәр, ни ашасалар да, ни эчсәләр дә уртак, хәтта кәнфит тапсалар да уртага бүлешеп, бергә ашыйлар икән. Амбар астында аларның җыйган саклык азыклары, бер зур чүлмәк тулы майлары тора икән. Шулай аш-сулары бергә булса да, песи үзенең үтә комсызлыгыннан һаман баздагы майга күз сала, аның, әлеге оятсызның, урлап ашамаса, күңеле булмый, һаман шул үз майларын үзе урлап ашарга күзе кыҗрый икән.

Беркөнне ул түзмәгән, хәйләгә керешеп, күсегә әйткән:

- Күршедәге Дусымбикә бәбәйләгән, өч баласы бар икән, исем кушарга барып кайтам әле, - дип чыккан да шым гына амбар астына төшеп, уртак үз майлары белән сыйланып, кунак булып кайткан.

Кайткач, күсе аңардан:

- Нинди исем куштыгыз? - дип сораган икән, песи:

- «Өстен» исемле куштык, монысы әле беренче баласы гына, икенчеләренә тагын барам, - дигән.

Песинең «Өстен исеме куштык» дигәне - майның өстен генә ашап кайттым дигәне икән, күсе аны белмәгән.

Икенче кат песи яңадан барып майның уртасын ашап кайткач, күсе тагып сораган:

- Монысын ни исемле куштыгыз? - дигән.

Песи:

- «Уртасын», - дип җавап биргән. Өченче кат песи яңадан барып калганын ашап кайткан да мыегын сыпырып, ялманып утыра икән, күсе песидән тагын сораган:

- Нинди исем куштыгыз? - дигән. Песи, күзен дә йоммыйча:

- «Калдыгын», - дип җавап биргән. Ярый, бер заман күсе амбарга төшеп караса, ни күзе белән күрсен - майдан коры чүлмәк кенә калган. Кем ашаган? Иснәп караса, билгеле инде, күсенең борыны сизмимени? Әллә каян ук үзенең дусы песи исе аңкып тора.

Шунда күсе песинең моңарчы нинди «исем кушып» йөрүләрен, майның «өстен» дә, «уртасын» да, «калдыгын» да берүзе тыгынганын белгән. Кайткан да песине бик яман сүгә башлаган. Менә бер заман китә песи белән күсе арасында ызгыш та сугыш! Кая анда бергә тору? Күсе бер дә харап, тота да песинең күзен тырнан чыгарам дип аның битенә сикерә. Үлеш тә кырылыш! Ахырында песи шкаф башына менеп, эшне шуннан торып өзәргә булып:

- Әһә, мин әле сиңа идән өстеннән урын биргән ярамаган, син әле яхшылыкны шулай кайтарасыңмыни? Син әле миңа - абзыеңа кул яга башладыңмы? Әгәр дә мин сине моннан соң якты дөньяда йөртсәм, атым песи булмасын, хәзер буып салам мин сине! - дип, лап итеп өстенә сикереп төшкән икән, күсе кинәт, җир упкан кебек, идән астына төшкән дә киткән.

Шуннан бирле песи белән күсенең дуслыгы беткән. Әле дә булса бер-берсенә җан дошманы да кан дошманы булып яшиләр, ди.

 

ДУҢГЫЗ ТИРЕСЕ НИК КЫЗЫЛ БУЛГАН

Бик борынгы бер заманда бөтен җәнлек-хайваннар, кошлар урманда үзләренә бер өй, бер гаилә булып яшәгәннәр, ди. Һәркөнне ауга яки эшкә киткәндә, араларыннан берсен кизү итеп калдыралар да, алар кайтуга шул кизү аш пешереп тора, аннары, бары да кайткач, бергәләп утырып ашыйлар икән.

Беркөнне кизү торырга дуңгызга чыккан. Ул үзе бик иркә дә бик иренчәк, өстәвенә бик үпкәчән дә бик иренчәк икән. Анысы җитмәсә, үзе тагын бик симез дә булган. Ничек симез булмасын? Ул бит башкалар китергәнне ашап ятарга гына ярата, тик үзе генә башкалар өчен кыл кыймылдатырга да иренә икән. Менә шул үзе кизү торган көнне дә ул, берүзе калгач, тегеләр кайтуга аш пешерү кая, чи бәрәңгене күбенгәнче ашаган-ашаган да, эчеп күтәрә алмыйча, үзе шунда яр башында мышнап ята биргән. Бер мәлне хайваннар кайтып килсә, бу ни эш? Утын да юк, ут та юк, аш та юк, чәй дә юк. Су шунда яр астында гына булса да, дуңгыз хәтта шуннан бер йотым су да менгезеп куймаган.

Билгеле, хайваннар, бу хәлне күргәч, бары да бик гаҗәпләнешкәннәр:

- Кайда ашың? Ник пешермәдең? - дип, бик ныклап аңардан сорый башлаганнар. Дуңгыз, иркәләнеп, яр башында чалкан аунап яткан килеш, урыныннан да тормыйча, эшне уенга сылтап, җырлый-җырлый микылдап болай дип әйтә икән:

Карга килер - казан асар,

Торна килер - тоз салыр,

Бүдәнә килер - бүлеп бирер,

Миңа бирер, аңа бирмәс,

Моңа бирмәс, сезгә бирмәс, -

дип, аларга бармак белән төртеп күрсәтә икән. Ул шулай итеп эшне уенга бормакчы булган. Хайваннар аның бу сөмсезлегенә бик каты ачуланганнар:

- Ә, син шулаймыни? Бар, алайса, без кулларыбыз белән тотып, авызыбыз белән ашаганда, син борының белән балчык аша! - дип, аны ярдан төртеп очырганнар. Очырганнар да, тиз-тиз ут ягып, үзләренә ботка пешерергә керешкәннәр.

Дуңгыз, яр астына барып төшкәч, аларга бик каты үпкәләргә керешкән:

- Мине бары да кага, мине бары да куа, үзләре пешереп ашыйлар, мине ашатмыйлар, минем башым авырта, мин ни ашармын? - дип, кызыл балчыкка ятып ауный-ауный, бик озак шыңшып елаган, ди. Тегеләр инде ботканы пешереп, ашый да башлаганнар. Дуңгыз һаман яткан җирендә елый да елый, үзен тегеләр күреп кызгансын дип, иркәлегеннән, күз яшьләрен бертуктамый агыза да агыза, шулай агыза торгач, астындагы балчыкны бөтенләй чылатып, изеп бетергән, ди. Изгән дә, ди, аңа күз салучы беркем дә булмагач, әле җитмәде күрәсең дип, шул үзе изгән үзле кызыл балчыкка корсагыннан кергән дә тагын шунда ауный-ауный елаган, ди.

Тик һаман да берәү до аңа карамаган, берәү дә аңа ашарга бирмәгән. Шуны күргәч, менә бер заман дуңгыз елавыннан туктаган, ачыгуы җитеп, кинәт кенә урыныннан сикереп торган да, борыны белән балчык актарып, үзенә ашарга тамыр эзләргә тотынган.

Менә шул үпкәчәнлегеннән балчыкка аунап елавының истәлеге буларак аның тиресе дә алсу-кызыл булып калган, имеш. Ышанмасаң, йонын тының белән өр дә тиресен төптән ачып кара. Җитмәсә, үзе һаман шыңшып, мырык-мырык килеп, әле булса елап йөри диләр.

 

КЫСЛА НИГӘ АРТКА ТАБА ЙӨРИ

Борын-борыннарда бер кешенең бик кире беткән, үзсүзле хатыны булган, ди. Хатыны бер дә сүзен бирми, гел корыга сүз көрәштерә, шуннан тавыш куба икән. Бер мәлне бу кеше хатыны белән су буеннан узып баралар һәм печән чабылган болынлыкка  килеп  чыкканнар. МОНЫ күргәч хатыны иренә:

Карале, бу печәнне кайчы белән кырыкканнар икән, -дигән. Ире аңа:

- Юк, аны кырыкмаганнар, чапканнар, -дигән.

Шуннан алар менә сүз көрәштерә башлаганнар. Хатыны «кырыккан», ди, ире «чапкан», ди икән. Ире шуннан, үләнне аны чалгы белән кыркып булмый, чабып кына була дип, күпме аңлатырга тырышса да, кая! Үҗәт хатыны сүзен бирми: кырыкканмы - кырыккан! Иренең бик нык ачуы килгән дә:

- Яңадан бер «кырыккан» дисәң, аны бел: тотам да үзеңне шул суга төртеп төшерәм! -дигән.

Хатыны туктамаган, тагы:

- Кырыккан! - дигән икән, ире куркытыр өчен чынлап та аны суга төрткән дә төшергән.

Ире:

- Чапкан дип әйт, чыгарам! - дигән. Үзсүзле хатын муен тиңентен суда булса да, үзе һаман «кырыккан» дип кычкыра икән. Иренең ачуы килеп, аны суның тирәнрәк җиренә этәреп җибәргән. Хатын күмелсә күмелгән, анда да су өстенә кулын чыгарып, куш бармагын күрсәтеп, кайчы белән кырыккан шикелле итеп кистереп тора икән.

Бу аның һаман да «кырыккан» дип әйтүе икән.

Имештер, шуннан бу хатын чынлап та суга батып, анда да кире китеп кыслага әйләнгән. Кысла шуңа күрә кирегә таба да йөри, имеш.

Бер дә юкка сүз көрәштерә торган кешегә ахырында җавап итеп куш бармакны күтәрәләр дә:

- Кырыккан! - дип, кайчылап күрсәтәләр. Шул ук вакыт бу инде: сип кысла кебек кире беткән икәнсең дигән сүз дә була.

 

НИЧЕК ИТЕП «ИРТӘГӘ ӨЧЕН  ИШӘК ТӘ КАЙГЫРГАН»

Беркөнне ишәк абзарда бик боек кына башын аска салып тора икән. Шунда булган атлар, сыерлар, кәҗәләр, аны бу хәтле тирән уйда күргәч, хәлен сораша башлаганнар:

- Ишәк агай, сиңа ни булды? Ник болай боектың? Әллә бер-бер кайгың бармы? - дигәннәр.

Ишәк:

- Кайгым бар шул, - ди.

- Нәрсә дип кайгырасың? - дигәч, ишәк онта:

- Иртәгә ни ашармын дип кайгырам, ди.

Ишәкне гадәт буенча ахмакка санарга өйрәнеп беткән хайваннар аның бу сүзеннән ду килеп килешергә тотынганнар. Шулхәтле көлгәннәр, ат буыла да пошкыра, кәҗә егыла да төчкерә икән. Сон, көлмәслекмени? Имеш, ишәк хәтле ишәк сакал урынына үзенең чабата хәтле колакларын селкетеп: «Иртәгә өчен кайгырам», - дип торсын имеш! Моны ишеткәч, хәтта сыер булып сыер да түзмәгән, ул да порыш итеп көлеп җибәргән, ди. Көлгән-көлгән дә әйткән:

- Алдыңда саламың бар ич, ашый бир, иртәгә өчен нигә бүген кайгырып торырга? - дигән.

Ишәк аңа каршы әйткән, ди:

- Әй иптәшләр, иптәшләр, - ди икән, - ярый ла сезнең һәммәгезне дә ашаталар, эчертәләр. Кайсыгызның ите өчен, кайсыгызның көче өчен, кайсыгызның йоны, кайсыгызның сөте өчен. Шуңа күрә сезгә иртәгәне кайгыртасы да юк, һәр көнне торуыгызга көрпә дә печән. Миңа бит менә бу салам сые да бик сирәк эләгә, ярый ла иртәгә дә шуны бирсәләр? Бирмәсәләр, мин ни ашармын? - дигән.

Шулай итеп, сыерлар көлсәләр көлә бирсеннәр, әмма ләкин иртәгәге көн өчен ишәк булып ишәк тә исәпкә кала икән. Шуңа күрә дә «Иртәгә өчен ишәк кайгырган», - дип үзләренең киләчәкләрен алдап кайгырта белмәүче бер төрле гамьсез сыер кебек кешеләр ул мәкальне төзәтеп әйтсеннәр: аның дөресе - ишәк тә кайгырган икән...

 

ДӨЯ НИЧЕК ҮЗ БУЕНА ЫШАНЫП ӨЛЕШТӘН КОРЫ КАЛГАН

Картлар арасында еллар турында сүз киткәндә:

- Быел нәрсә елы әле? Куй елымы, сыермы?- дип сөйләшкәнне, шуңа карап быел һаваларның ничек киләчәген дә алдан сынап куйганны ишеткәнегез бардыр инде, билгеле.

Елларны унике төрле җәнлек-җанвар, кош-корт исемнәре белән атап йөртү ул бик борынгы заманнардан калган. Менә ул исемнәр: Тычкан, Сыер, Барс, Куян, Ләү (Кәлтә), Елан, Елкы, Куй, Минин яки Мачин (бертөрле маймыл сыман җанвар), Тавык, Эт, Дуңгыз.

Бу унике ел түгәрәгендә ни өчен тычкан кебек кечкенә бер җәнлеккә беренче баш урын бирелеп тә, дөя хәтле зур дөягә ел исеме бирелмәгән?

Аның хикәясен болай дип сөйлиләр:

Имештер, борын заманда кешеләр үзләренең ел хи-сапларын шулай төрле җан-җанварлар исеме белән атап барырга булгач, бу хәбәр тизлек белән терлек-җәнлекләргә барып җиткән. Җиткән дә алар арасында зур шау-шу купкан, ди. Югарыда исеме саналган унике җәнлек-җанвар бер җиргә җыелып даулаша башлаганнар. Ул чагында әле дөя дә алар арасында булган, ди. Алар бары да кешеләрнең ел хисабында беренче урынны алып, ага булырга дип талашалар икән, ди. Елкы әйтә икән:

- Мин кешене өстемә атландырып, ерагын якын итәм, кеше мине, ат булгач, эшкә дә җигә, менеп тә чаба. Кешегә миннән дә файдалы терлек юк, ел агасы мин булам, - ди икән.

Дөя әйтә икән, ди:

- Син кешенең йомышын үтәсәң, печән белән солы сын ашыйсың, тамагың өчен кол булдың. Менә мине әйтсәң, син күтәрә алмаслык авыр йөкләр күтәреп, ничә айлык ерак юлларга чыгам; ачыктым дип печән-солы сорап тормыйм, әремме, кара курамы -ни туры килсә шуны ашыйм, су табылса - эчеп, табылмаса - эчми чыдап, шулай юлымда йөрим; инде кешегә минем шулхәтле файдам тигәч, буйга да сезнең барыгыздай да озын булгач, ел агасы мин булмыйча, кем булсын? - ди икән.

Юаш сыерның да әйтер сүзе бар икән, әйткән: - Кеше минем сөтемне савып ала, ул сөттән эремчек-каймак, әйрән-катык, корт-май ясый, бу хәтле файдам тиеп торгач, ел агасы булу миңа лаек, - дигән. Ул шулай дигәч, куй да сикереп торган.

- Менә минем тиремнән тун тегәләр, йонымнан киез басалар, күнемнән итек тегәләр, итемне ашыйлар, мөгеземнән пычак сабы ясыйлар, хәтта эчәгемнән дә думбырага кыл тартып уйныйлар, кешегә миннән дә файдалы терлек юк, ел агасы булу миңа тиеш, - дигән куй.

Эт бер дә тегеләргә сөйләргә бирми:

- Мин булмасам сезне кем саклый? Я бүре, я угры тотып алып китә дә барыгызны да суеп ашап бетерә. Сезне төн йокламыйча карап саклап торучы мин булмыйча, кем соң? Минем аркада гына исән-сау торасыз.  Ел агасы мин булырга тиеш, һау-һау! - ди икән.

Тавык әйтә икән:

- Сез ни сөйлисез! Әгәр дә әтәч-тавык булмаса, кешеләр иртәнге эшләренә бара алмыйча йоклап калырлар иде, без аларга: "Тизрәк тор! Тизрәк тор! Эшеңә кит булма хур!» - дип кычкырып, хәбәр биреп торабыз, үзләрен йомырка белән сыйлыйбыз, - дигән.

Шулай бары да үзенең кешегә файдасын әйтеп шау килгәндә, тычкан ни дияргә дә белмичә аңгыраеп тора икән, ди. Шуннан ул бер наянлык уйлап:

- Болай талаштан берни дә чыкмас, без елның килгәнен карап-күзәтеп торыйк, кайсыбыз алдап күрсә, шул ел башы булыр! - дип чыйкылдый, үзе астан гына дөягә күз кыса, ди. Дөя, гомере озын булгыры, тычканның хәйләсен сизмичә, үзенең буе озын булгач, елның килгәнен алдан күрермен дип уйлап:

- Әйе шул, тычкан кечкенә булса да дөрес әйтә, кем элек күрсә, шул ел башы булыр, - дип, аның сүзен куәтли, ди.

Шул сүзгә бары да күнеп, бары да елның килгәнен күзәтеп карап торалар икән. Тычкан, явыз, шул арада анда йөгергән, монда йөгергән, аннан кинәт дөянең өстенә атылып менеп, аркасындагы өркәченең башына ук менеп утырмасынмы?

Тычкан, шул югары урыннан торып, елның килгәнен барыннан да элек күреп алган да, калганнарына хәбәр биргән, ди. Шуның белән үзе дә елның башы булып калган. Башка хайваннар дөягә:

- Син тычканны үз аркаңа йөкләгән булгач, икегез дә бер исәптә, - дип, аны бөтенләй исемлектән сызганнар да, ул хәтта шушы хәтле зур буе, озын муены белән унике җанвар исәбенә керә алмыйча калган.

«Дөя буена ышанып коры калган» дигән сүз дә шуннан калган, имеш.

 

БЕР КАРТ НИЧЕК САЗ ҖИРДӘ ТАПТАНЫП КЕСӘЛ ТАПКАН

Әүвәл заманда бер карт белән карчык торганнар. Болар бик фәкыйрь булганнар. Ни өчен дисәң, карт бик юньсез булган. Эшнең рәтен бер дә белмәгән, ди.

Бервакыт карчык картына әйтә икән:

- И карт, син бер эш тә эшләмисең, өйдә генә ашап ятасың, утынга барыр идең, - дигән.

Карт:

- Барыр идем дә, ат юк бит, - дигән. Карчык:

- Барсаң мин табармын, - дигән. Карт әйткән:

- Бер ат белән генә нишлисең. Камыт та, дуга да, арба да юк ич.

Карчык:

- Мин аларның барын да күршеләрдән табып бирермен, - дигән.

Шулай итеп барын да табып биргән дә, карт утынга ниткән. Бара икән, бара икән, караса, күрә: җирдә бер нәрсә ялтырап ята. Карт куанып:

- Менә карчыгыма энә таптым, алып кайтыйм әле, - дип арбага салган да кайтып киткән. Карчыгына кергән дә:

- Сиңа энә таптым, бар, әнә арбадан чыгып ал, - дигән.

Билгеле инде, юлда калтырап йөргән арбада энә ятсынмы? Карчыгы әйткән:

- Әй җүләр, җүләр, энәне арбага салалармыни? Аны изүгә кадап алып кайталар, - дигән.

Карт:

- Ярар, шулай итәрмен, - дип, тагын үз юлына киткән. Бара торгач юлда бер балта табып алган бу. Балтаны изүенә кадыйм дип бишмәт түшен ертып бетергән.

Кайткан да карчыгына әйткән:

- Менә сиңа балта таптым, - дигән.

Карчык әйткән:

- Әй җүләр, җүләр, балтаны аны билгә кыстырып бәйлиләр, изүгә кадамыйлар, - дигән.

Карт:

- Ярар, икенчели шулай итәрмен, - дигән дә тагын юлына чыгып киткән. Бара торгач күрә, юлда бер эт көчеге китеп бара. Бу аны тотып биленә кыстырып бәйләгән дә тагын карчыгына алып кайткан. Әйткән:

- Менә сиңа эт баласы алып кайттым, туйдыр, - дигән.

Карчык әйткән:

- Әй җүләр, җүләр, көчекне шулай билгә кыстырып бәйлиләр димени? Кес-кес, маһ-маһ дип чакырып, ияртеп алып кайталар аны, - дигән.

Карт:

- Ярар, шулай итәрмен, - дип тагы киткән. Яр буеннан китеп барса, күрә - күлдә күп кенә үрдәкләр йөзеп йөри. Бу аларны:

- Кес-кес, маһ-маһ! - дип чакыра башлаган. Нихәтле генә чакырса да үрдәкләр килмәгәч, бик ачуы килеп, карчыгы янына кайткан да әйткән:

- Синең сүзеңне әйтеп, үрдәкләрне кес-кес дип чакырдым, килмәделәр, - дигән.

Карчыгы:

- Үрдәкне кес-кес дип чакырмыйлар, синең кебек ирләр агачтан таяк сындырып алалар да шуның белән селтәп куалар аны, - дигән.

Карт күл буена барган да,  таяк  сындырып алып, үрдәкләргә кизәним дигән икән, таягы ычкынып, шунда печән чапкан агайларның берсенә килеп тигән. Агайлар картны тотканнар да бик каты кыйнаганнар. Карт карчыгына кайткан да:

- И карчык, синең сүзең белән йөреп, мине шулай-шулай тотып бик каты кыйнадылар, - дигән.

Карчыгы, аптырап:

- И карт, мин бит печәнчеләргә таяк белән кизәнергә дә бәрергә кушмадым, үрдәкләргә генә кизәнергә куштым, - дигән.

Менә бу карт янә бер юлга чыгып китә. Бу юлы җәяү бара бу. Авыл башына чыкса, күрә: шаулатып туй арбалары килә. Карт юл кырыена баскан да:

- Туегыз котлы булсын! - дип кычкырган. Тегеләр:

- Уртасында бул!-дигәннәр.

Шулай дигәч, бу: тыр-р! - дип тегеләрнең атын туктаткан да кияү белән кызның уртасына менгән дә утырган. Тегеләр гаҗәпләнгәч, бу:

- Үзегез, уртасында бул, дидегез ич, - дигән.

Шуннан, бу картның җүләр  сыман икәнен  күргәч, кызык итеп, моны мәҗлескә алып кереп утыртканнар, аңа төрле туй ашлары, бәлешләр, сумсалар, кесәлләр ашатканнар. Барыннан да бигрәк аңа кесәл ошаган. Бу шундагы бер хатыннан:

- Бу нәрсәнең исеме ничек? -дип сорагач, теге аңа:

- Кесәл, - дип җавап биргән. Бу карт:

- Кесәл! - дип урыныннан сикереп торган да өенә таба йөгергән. Ул кайткач карчыгыннан да кесәл пешертү өчен шулай ашыгып чаба, үзе һаман, исемен онытмас өчен, «кесәл, кесәл» дип кабатлап әйтеп бара икән. Ул арада бер пычрак җир аркылы сикереп чыгыйм дип сикергән генә икән, «кесәл» дигән сүзне оныткан да куйган.

Карт, аптырап:

- Кая булды соң ул, ә? Әле генә шунда иде бит, шушында гына югалттым бит ә, - дип, бертуктамый шул пычракта таптана да таптана икән. Ул арада кешеләр дә килеп җиткәннәр.

- Ни эзлисең, бабай, ниең төште, ни югалттың?- дип сораганнар. Бу әйткән:

- Кирәгегез юкмы? Шунда гына иде, югалттым бит! Менә нәкъ шушында гына! - ди, үзе һаман таптана икән

Бу агайлар әйткән:

- Көрәк юк. Булса да бу пычракта ничек әйбер тапмак кирәк? Кара ничек бу төшне кесәл шикелле таптап, изеп бетергәнсең, - дигәннәр.

Шуны гына ишеткән икән, карт бердән авызын ерып кычкырып җибәргән:

- Таптым, таптым, аһа-һай! Кесәл шул, әйтәм бит, миңа шул гына кирәк, кесәл! - дигән дә һаман шуны кабатлый-кабатлый үзе тизрәк авылга - карчыгыннан кесәл пешертергә йөгергән, ди.

Тәмле булсын кесәле!

 

ДИҢГЕЗ СУЫ  НИК ТОЗЛЫ БУЛГАН

Элекке заманда бер авылдан бер кеше солдатка киткән. Ул анда, шул заманның гадәте буенча, егерме биш ел патша хезмәтендә йөргән, ди. Ул үзе сугышка бик оста булган, кулы сынса аягы белән, аягы сынса таягы белән сугыша икән, ди. Шулай сугыша торгач, үзенең бер аягын да югалткан, алай да акылын югалтмаган - үзенә бирелгән чәйлек акчаларны түкми-чәчми җыя бара икән. Ничек итсә иткән, менә бер заман бу солдат үзенең хезмәтен тутырып, биш йөз тәңкә акча белән, биштәрләгән букча белән авылына кайтып килгән. Ул заманда бу акча зур акча санала икән. Солдатның шулхәтле баеп кайтуын күргәч, туганнарының исләре киткән. Кайсы аңа кибет ачарга, кайсы иген чәчәргә дип киңәш бирсәләр дә, дөнья күргән мыеклы карт солдат аларның берсенә дә күнмәгән, ди. Ул һаман бер генә сүзне әйтә:

- Малны мал итәм, башымны алып читкә китәм, - ди икән.

Туганнары:

- Илдән китсәң, тагын олагасың, акчаң бетсә, бөтенләй дә югаласың, - дип куркыталар икән.

Солдат аларга:

- Акчамны әрәм дә итмәм, шәрәм дә итмәм, күз күрмәгән, колак ишетмәгән берәр нәрсә сатып алып кайтырга тырышырмын! - дип вәгъдә биргән дә, тәвәккәлләп, билен буып юлга чыгып та киткән. Әй бара, ди, бу бер заман, биштәрләгән капчыгын асып, акчасын куенга кысып, чокырның эче белән, әче икмәкнең көче белән, сыңар аягы белән, култык таягы белән! Әй бара, көн бара, төн бара, алтыны кесәсендә, үзе һаман илдә юкны табып кайту исәбендә, ди. Шулай шәһәр саен төшеп, картус белән су эчеп йөри торгач, менә бер заман бу бер калада базарга килеп кергән. Керсә, күрә - бер җиргә кешеләр өелгән. Якын барса, күрә - ап-ак сакаллы бер карт шунда кечкенә бер тегермән сата, ди.

- Бу нинди тегермән? - дигәч, карт аңа:

- Бумы? Дөньяда синең кебек күпләр эзләп-эзләп тә табалмаган «әйлән-тегермән» дип әйткән нәрсә шушы булыр, улым, - дип әйтте, ди.

- Ул нинди «әйлән-тегермән»? - дигәч, карт аңа шулай дип сөйләп бирде, ди:

- Бу шундый «әйлән-тегермән», эчендә сихерле машинасы бар, телең белән ни кушсаң шуны тарта: сиңа он кирәкме, тоз кирәкме, аш кирәк дисәң - аш, таш кирәк дисәң - таш тарта, бәясе мең тәңкә, - дип әйтте, ди.

Солдат әйткән:

- Безгә, солд… Продолжение »