…ат кешегә, таш кирәкми, аш кирәк! Ярар, булмаса булган икән, пешереп бирсен миңа бер табак тозлы кәбестә шулпасы! - дигән дә әйләнәсендәге халыкка да бер мәһабәт карап, солдат агаң мыегын сыпырып җибәргән, ди.

- Ярар, - дигән сатучы карт, шүрлектән бер зур табак алып мөшкә астына китереп куйган да тегермәннең колагына нидер бер сүз пышылдап: «Әйлән-тегермән, тарт, пешер шуны!» - дип кушуы булган, шул уңайга тылсымлы тегермән зырылдап әйләнә до башлаган. Карасалар, шул араның эчендә мөшкә борыны астында менә сиңа бер табак аш! Солдат алдына кашыгы да куелган. Рәхим ит! Солдат кабып-кабып карый, чынлап та ул сораган кәбестә шулпасы, тозы да таман. Ашый да ашый бу. Халык бар да гаҗәпләнеп хәйран булып тора, тик мең тәңкәне тәвәккәлләп кесәдән чыгарып бирүче берәү дә юк икән.

Аңарчы безнең солдат та шулпаны бик тәмләп ашап бетереп, сатучы картка карап әйткән:

- Ни булса ул булыр, менә сиңа хезмәт итеп тапкан хәләл акчамнан чыкылдаган дүрт йөз сум, тегермәнне миңа сат, - дигән.

Шулай сатулаша, кул сугыша торгач, солдат биш йөзгә менгән, карт биш йөзгә төшкән дә, шуңа килешкәннәр. Билгеле инде, карт аңа тартканда ни дип әйтергә, туктатканда ни дияргә икәнлекләрен - бар хикмәтен дә төшендереп биргән. Шуннан, менә бер заман, син күр дә мин  күр,  безнең солдат тегермәнен  аркасына  күтәреп авылга кайтып та килгән.

Ярый, кайтып килгән бу, эскәтерне түргә җәйдертәм, тегермәнне бер башына китереп корып куйган да хатыныннан:

- Нәрсә ашыйсың килә? - дип сораган.

Хатынының яраткан ашы салма икән, шуңа күрә ул, уйлап та тормыйча:

- Салма, - дигән.

Солдат:

- Ярый алай булса, үземнең дә салма ашыйсым бик килгән иде, әйлән, тегермән, салма пеш, алга төш! - дигән. Шулай дип әйтүе булган, менә бер заман тегермән әйләнергә тотынган. Бер як мөшкәсеннән он төшеп, икенче ягына әйләнеп киткән дә аннан салма булып пешеп, табынга килеп тә утырган. Менә, малай, шуннан боларның эш киткән, ди, хутка: башта ашыйлар, ди, салма, артыннан майлы ботка. Солдатың әле бер якта торсын, аңардан да бигрәк тегермәнгә хатыны хуҗа булып алган, ди. Ул хатыны икән тәмле тамак, тарттырганы прәннек, ди, бер дә харап; пешергәне коймак та мимак, чакырганы табын-табын кунак, ди. Хатын тегермәнне бер генә минут та тик тотмый, әйләндерә генә. Хәер, солдатның үзенең дә утыз ике ташлы тегермәне бер дә кимен куймый, ди: ат казылыгы кирәкме, өчпочмакмы, бәлешме, әллә тагы тансыкка тары боткасымы - мыекны сыпыра биреп, алга килгән берсен җыфыра биреп утыра, ди. Алай да кайсы чагында берсе берне сорап, берсе икенчене сорап, тегермән бер уңга, бер сулга әйләнеп, солдатның мыегы чуалып, кәеф-хәтер югалып киткән чагы да булгалый икән.

Ярый, болар шулай торалар, ди, тегермәнне боралар, ди. Ул арада азмы үткән, күпме үткән, менә бер мәлне монда шундый хәл барлыгын бер алпавыт ишеткән. Ишеткән дә кыңгыраулы атлар, көймәле арбалар җиктереп, солдатның йортына килеп тә төшкән. Кергән, тегермәнне күргән бу, түшендәге акчасы өстенә кулы белән ике рәт суккан да солдатка: сат та сат, - дип бәйләнә башлаган. Алпавытның ни аның - нәрсә? Солдатка өч мең дә бирә, биш мең дә бирә. Солдат уйлап-уйлап торган да: нигә, ди, сатмаска? Тик он гына ясап калыйм, ди, запаска... Шулай дип, тегермәнне амбарга алып чыгып үзенә җитәрлек он, ярма тарттырып өйгән дә, мә, дип, аны биш мең алтынга тегеңә биргән дә. Бирүе булган, менә бер заман киткән, ди, алпавыт тегермәнне алын, көймәле арбасына салып. Кайтып җиткән, өенә кереп киткән, җәйдергән, ди, ашъяулык, тегермәнне китереп куйган да хатынына:

- Я, бикә, әйт хәзер, ни ашыйсың килә? -дигән.

Бикәсе әйткән:

- Тансыкка бик тәмле тары боткасы ашыйсым килә, - дигән.

Шуннан алпавыт тегермәнгә әйткән:

- Әйлән, тегермән, тарт тәмле ботка, китсен безнең эшләр хутка! -дигән. Шулай дип әйтүе булган, бер заман тегермән ботка тартырга тотынган. Әй тарта, ди, бер яктан тарысы төшә, аннан икенче якка әйләнеп китә дә ярма ботка булып пешә. Шулай пешеп тора, мөшкәдән төшеп тора, алпавыт белән бикәсе тәлинкә артыннан тәлинкә куеп өлгерә алмыйлар, ботка һаман килә дә килә икән. Менә коштабак китергәннәр, ул тулган, кыршаулы табак китергәннәр, ул да тулган.

Хатыны:

- Җитәр, әйләндермә, туктат! - дип, алпавытка кычкыра, алпавыт үзе дә тегермәнгә: тукта, тукта! - дип ыжгырып карый, тегермән туктамый, әллә туктатыр да иде, алпавыт тылсымлы сүзен белми, ул анысын солдаттан сорамаган, солдаты да тагып әллә белеп әйтмәгән әллә белми әйтмәгән... Алпавыт шулай солдатка үпкәләп ни эшләргә белми торганда, кыршаулы табак өстенә ләгән дә тулган, тубал да тулгап, мич арасындагы лакан да тулган, ди. Ботка ташып идәнгә ага башлаган, алпавыт өендә галәмәт бер чыр-чу купкан. Нишләргә? Тегермәнне бертөрле итеп тә туктатыр әмәл юк, тарта да тарта. Боткадан идәнгә тау өелә башлагач, бикәсе: «Харап булдык, боткага батып үләбез!» - дип, ишектән чыгып качкан. Ул арада алпавыт үзе ботка артында калып ерып-ерып чыга алмагач, каравыл кычкырып тәрәзәдән бәреп урамга егылып төшкән. Ботка өй тулып кайнап тәрәзәдән ага башлаган. Өйдә нихәтле кыйбатлы көзге, палас, нихәтле кадерле җиһаз бары да ботка астында калган. Ул арада алпавыт бикәсе гайрәтләнеп ире каршына килгән дә:

- Нәрсә карап торасың? Бөтен җиһазны харап иттең, эреттең! Тагы ни күрәбез? - дип, аның сакалына ябышкан.

Алпавыт нишләсен?! Тизрәк көймәле арбасын җибәртеп, солдатның үзен чакыртып китерткән. Солдат килеп тә төшкән, тегермәннең колагына бер генә сүз әйткән дә аны шып туктаткан. Туктата торган сүзне алпавытка да өйрәткән, тик хәзер инде алпавыт бикәсенең тегермәнне күрәсе дә килми: «Ничек итсәң ит, бездән генә алып кит!» - дип, солдатка бәйләнә башлаган.

Солдат нишләсен?! Тегермәнне алса да алып кайткан, алмаса да алып кайткан. Ник дисәң, кайткач та бәла: хатыны тегермәнне тагын үзенә әйләндертә башлаган. Әйләндертсен дә иде, әгәр дә ул ире белән бер үк төрле ашка риза булса! Хатыны тели җыен тузга язмаган төче әйбер, солдат тели җыен тозлы ачы әйбер, хатыны - миңа прәннек тә кактөш, ди, солдат - миңа тозлы кәбестә теш! - ди. Озак та үтми, бу тегермән аркасында болар арасында тавыш чыга башлаган. Өйнең яме, ашның тәме калмаган. Нишләргә?!

Шулай торалар икән, менә беркөнне солдат кайдадыр бер якта тоз юк икән дигән хәбәрне ишеткән. Ишеткән дә әйлән-тегермәнне алып шунда киткән. Анда хәтле аймы барган, көнме барган - менә бер заман барып җитеп, кала астына тегермәнне төшереп корган да:

- Әйлән, тегермән! Халык тозга тилмергән, - дип әйтүе булган, мөшкәдән тоз агып тешә дә башлаган. Халык бу хәлне күреп, күрмәгәне кешедән ишетеп, бар да тозга йөгергән. Анда халык бер дә харап, аягына йөргәне, арты белән шуганы - берсе дә калмаган; кайсы капчыгын тоткан, кайсы котырчыгын тоткан, миңа да миңа дип, бар да солдатка акчасын суза икән.

Солдат әйткән:

- Мин монда сезгә тоз сатып, тоз үлчәп торырга килмәдем, әнә, тоз бик кирәк булса, миңа бер йөк алтын бирегез дә тегермән үзегездә калсын, дигән. Тегеләр нишләсен, тоз сиңа-миңа гына түгел, бөтен илгә кирәк.

Моңа да күнгәннәр. Солдат бер йөк алтын алган да өенә кайтып киткән.

Ярый, кайткан бу. Солдатка ул хәтле алтын ни эшкә? Он, тоз өйдә, иләк-чиләк чөйдә, хәстәре җитәрлек. Алтынны чыга да бу малайларга өләшә, я тәти итеп чөеп уйный икән. Солдат монда шулай алтынны чөя тора, тегермәне тегендә һаман тозны тартып өя тора икән. Анда инде тоздан таулар ясалган, бер яктан каланы басып килә, ничек туктатырга сүзен белмиләр, ансын солдаттан сорап калырга башларына килмәгән, хәзер бик сорарлар иде, атын-юлын, адресын да белгән кеше юк икән. Шулай аптырашта торганда, менә беркөнне алар кайдадыр диңгез артында тоз юк, имеш, дигән бер хәбәр ишеткәннәр.

Ишеткәннәр до әйлән-тегермәнне анда китүче сәүдәгәрләргә биреп җибәргәннәр. Сәүдәгәрләр, билгеле инде, комсыз халык, тоз сатып айда алтын җыярбыз дип, тегермәнне тизрәк мөшкәсе белән арба артына каратып куеп бәйләгәннәр дә юлга чыгып та киткәннәр. Әйлән-тегермән һаман әйләнеп, юлга тоз коеп бара икән. Менә болар диңгезгә җитеп, корабка да кергәннәр. Әйлән-тегермәнне мөшкәсе белән су өстенә каратып кунганнар. Ул анда да диңгезгә һаман тоз тартып бара икән.

Шунсын да әйтергә кирәк, ул заманнарда диңгез суы тозлы булмаган, безнең Идел, Ык, Зәй, Үзән сулары кебек тәмгә бик тәмле, татка бик татлы булган икән, ди. Әйлән-тегермәннең тартып барган тозы шушы хәтле киң диңгезгә нәрсә ул? Билгеле, тамчы да тормый, тик тарта бирсен. Корабтагылар шулай дип әйтеп, бик матур гына сөйләшеп баралар икән, менә бер заман бик яман җил-давыл чыгып, диңгез купкан. Бүре булып улаган, аю булып үкергән до дулкын өстенә дулкын килеп, корабны уңга бер китереп бәргән, сулга икенче китереп бәргән икән, кораб урталай ярылып, тегермән диңгез төбенә төшкән дә киткән.

Сәүдәгәрләр үзләре анда котылгандырмы-юкмы, ансын белмим, әмма ләкин әйлән-тегермән шуннан бирле диңгез төбендә ята, ди. Ул азлап тартса да, еллар, заманнар үтеп, анда инде тоздан таулар ясаган, әле дә булса тарта, тарткан саен диңгездә тоз арта икән, ди.

 

ҖИЛ КАЯН ЧЫГА, НИ ӨЧЕН ТӨРЛЕЧӘ ИСӘ

Аны кем белә дисәң, безнең Гөлйөзем әби белә икән. Ул менә нәрсә дип әйтеп сөйли:

- Кайдадыр дөньяларның чигендә, Каф тавы дигән тылсымлы таулар артында, Җил иясе дигән бик карт, бик карт бер әби бар икән. Ул үзе сукыр икән. Җилне шул истерә икән. Ничек-ничек дисәң, аның дөнья зурлыгы бер мичкәсе бар, бөтен булган, буласы җилләрне шул мичкәдә ябып саклый икән, ди. Кайчан җил истерергә вакыт җитсә, шул әби мичкәнең бөкесен кирәк кадәр генә ача да, менә китә җил! Зур итеп ачса - давыл да буран!.. Кирәк кадәр истергәч, мичкәнең бөкесен яңадан тыгып куя. Аннан сиңа бөтен дөньяң тып-тын.

- Алай соң, ул әби үзе шулай бик карт та, сукыр да булгач, бөкесен югалтып куйса?..

- Юк, ул югалтуын югалтмый, - ди Гөлйөзем әби. - Ни өчен дисәң, бөкесен кулыннан бер дә ычкындырмый. Шулай да, син әйт тә мин әйт дигәндәй, күзе күрмәгәч, кайвакыт мичкәнең тишеген тиз генә табып, томалап өлгерә алмый, ди, шул. Менә шуннан китәме атналар буена гел бер яктан җил!

КӨЙ, ҖЫР, БИЮЛӘР НИЧЕК КИЛЕП ЧЫГА

Чынлап та, бу яңа көй дигән нәрсә каян килеп чыга? Кемнәр китереп чыгара? Ничек чыгара? Аннан тагы, ул көй, җыр-бию дигән нәрсәләр элекке заманнарда ничек барлыкка килгәннәр?

Моңа мисал итеп шундый бернәрсә сөйлиләр: имештер, борынгы бер заманда бер ир белән хатын гомер иткән. Болар ел буе эшлиләр дә эшлиләр, бер дә ял итә белмиләр икән, ди. Билгеле, дөнья дигәнең ул чагында күпләр өчен кайгы-сагыш йорты. Боларның да анда балалары үлгәнме, белмим, башкамы, ни дә булса булган, тик аларның бу кайгыларын түгәргә вакытлары гына калмаган. Ник дисәң, элек шулай эш күп, хезмәт авыр, тормыш та бик мәшәкатьле булган.

Шулай эшли торгач, менә бер заман чәчүләр дә беткән, җәй җиткән. Ул тугайларны әйтсәң, әфәләм төрле[4], алтын сырлы, хуш исле, төрле төсле чәчәкләр белән күмелеп калган. Әле печәнгә төшәргә иртә икән, бу кешеләрнең дә эшләре бетеп, бер-ике көнгә куллары бушап калган. Нишләргә? Шуннан иртә белән ире торган да хатынына әйткән, ди:

- Әйдә, хатын, бүген сахрага чыгыйк, җәйге чирәм өсләрендә без дә бер ирек ачып йөреп калыйк, елгаларга төшеп су керик, кыр ашлары пешереп ашыйк, чәчәккә ятып ауныйк, бүген анда ятыйк, анда йоклыйк, шулай без дә бер ял итен, күңел ачып, ябаганы коеп кайтыйк, - дигән.

Шуннан, үзегез уйлап карагыз, сахра тикле сахраларга чыгыйк дигәнгә нинди хатын иренә каршы килсен?

Болар тиз-тиз генә әзерләнеп, аш-сулар күтәреп, тугайга табан төшеп тә киткәннәр. Менә бик матур гына ташлы-комлы күл буена җитеп, бер тал куак төбен сайлап туктаганнар. Ире, билгеле, тиз генә чыбык-чабык җыйган, чакмасын чагып ут ягып җибәргән, хатыны аш куйган. Менә болар, ир әйткәнчә, хуш исле чәчәкләр арасында гына күмелеп утырып, аш та ашаганнар, чәй дә эчкәннәр, чинап су кергәннәр, чыгып комда да ятканнар, тик һаман да күңелләренең китек җире тулмаган, Тагын аш ашаганнар, тагын су кергәннәр, тагын чәчәккә ятын аунаганнар, аннан озак кына йоклап та караганнар, торып та караганнар. Юк, барыбер күңелләре ачылмагач ачылмаган. Ник дисәң, бу кешеләр уен-көлке, җыр-бию дигән нәрсәне, вакытлары булмагач, онытып та бетергәннәр. Кулларында музыка кораллары да булмаган. Шуңа күрәдерме, болар күңелләрен ничек итеп ачарга да белмиләр икән, ди.

Менә бервакыт кич тә булган. Эңгер-меңгер төшкән, күз бәйләнгән. Күз бәйләнгән, әмма, көндез йокыларын туйдыргангамыдыр, күзләренә йокы кермәгән. Боларның йокылары очкан, күзләре шырпы терәткән кебек ачык, ди, үзләре җирдә, күзләре күктә, тик яталар, ди; җидегән йолдызны да җиде санап арыдылар, ди, күзләренә алай да йокы чакырып карыйлар, болай да чакырып карыйлар, килмәгәч килми, ди. Җитмәсә тагы, төне дә шундый бик тын, бик тын икән. Менә боларның бер заман, ята торгач, күңелләре ачыласы җирдә эчләре поша башламасынмы? И поша, и поша, нигә пошканын гына белеп булмый икән.

Шулай ята торгач, менә бер заман күк чарлагының ян тәрәзәсе сызык кына ачылып, алсу бер якты төшкән дә шуннан сирень чәчәкләре кебек алсу-зәңгәрләнеп таң беленгән. Аннан соң күкнең чите сөткә манган гәрәбә кебек бер төскә кереп янарга тотынган. Ул шулай янып та өлгермәгән, менә якында гына талның бер ботагы талпынып киткән, анда чын көмеш тавышлар чыгарып сан-. яугач сайрап җибәргән. Шунда бу нр әйләнеп хатынына караса, аның йоклап киткәнен күргән. Тик моңа инде йокы кайда? Дөньяның бу хәтле матур икәнен ул беренче мәртәбә күргән, күргәч, түзмәгән, - уф, без дә торабыз икән дөньяда! - дип, бер тирән сулап урыныннан торган да күл буена төшеп киткән. Ул шунда яр буенда ахак янган кебек күл өстенә, пыялага манган кебек тын камышларга карап, диванадай хәйран булып, тик утыра икән.

Шулай утыра икән, менә бер заман шунда бик йомшак кына, бик нәфис кенә бер җил - тәүге таң җиле исеп киткән. Исеп тә киткән - шул уңайга күлдәге камышлар уянып, урыннарыннан селкенеп, чын пыяла шикелле чылтырап куйганнар, һәм кинәт кенә шунда, каяндыр, якыннан гына, су көмеш шикелле шылтырап, дөньяда булмаган гаҗәп яңа бер ят көй авазы ишетелеп киткән кебек булган. Бу аваз шулхәтле моңлы, шулхәтле саф икән, хәтта сандугач та, моны ишеткәч, үзенең сайравыннан туктап калган. Көй шулай аз гына яңгырап торган дл беткән. Бу кеше моңа бик әсәренгән, бик гаҗәпләнгән. Тыңлап-тыңлап торса, менә бераздан яңадан тагы баягыча бер җил исеп киткән, тагы шул матур көй кабатланган. Ул шундый якын, шундый йөрәк өзгеч моңлы булып ишетелә, әйтерсең лә аның үз йөрәгеннән чыга ла! Белмим, ул көй шулай күктән киләме, җирдәнме, аз гына яңгыраган да тагын тынган. Бу кеше аны яңадан бер генә булса да кабатланмасмы дип бөтен җаны-тәне белән бирелеп көтеп тора, шулхәтле тыңлый, хәтта йөрәге дөп-дөп сикергәне үзенә ишетелә, тик теге аваз гына ишетелми икән. Ул инде яңадан бер мәртәбә дә ишетә алмас кебек булып курка башлаган икән, менә бер заман Җил өченче кат исеп киткән, шул уңайга теге тавыш яңадан ишетелүе булган, бу кеше аның каяндыр күл камышлары арасыннан килгәнен белеп алган. Белгән дә якынрак килеп колак салып караса, шул камышлар арасында җилдән кипшереп тишелгән бер курай камышы да бар икән, таң җиле белән сызгырып шул уйный икән. Бу кеше тыңлап торып шул көйне отып алган, аннан курайны өзеп алып, тешенә тидереп өрә башлаган икән - шуннан дөньяга әлеге көй кеше моңы белән яңарып, кеше көе булып туган, ди.

Менә бер заман бу кеше шулай үзе ярга менеп утыр-ган, әй шушы көйгә курай уйный, ди, әй җырлый, ди, ул арада хатыны да уянып килеп җитә, көйгә ул да кушы-ла. Менә болар күңелләрендә булган бар моңнарын, ел-лар буе җыелган бар сагышларын шул көй белән түгәргә тотындылар, ди, үзләре җырлыйлар, үзләре елыйлар икән, ди. Шулап җырлаша торгач, менә бар көенечләре шул җыр белән ерылып, шул кон белән түгелеп бетеп, күңелләре бушап, сафланып калган, ди. Инде хәзер хатыны курайны алган да:

- Кая әле, мин дә өреп карыйм, - дип, өрә башлаган. Өргән икән - бик күңелле, куанычлы бер тавыш яңгырап киткән. Шулай өрә торгач, хатын үзенә бер күңелле, шатлыклы көй табып уйный башлаган, ире түзмәгән, шул күңелле көйгә тып иттереп бер басып куйган. Түзмәгән - тагын бер баскан. Шулай хатыны кураена баса торгач, үзенә шулхәтле күңелле булган, түзмәгән, башта бер аягын, аннан, кызып китеп, икенче аягын да басып, ике аяклап биеп тә киткән.

Менә шулай дөньяга көй дә, җыр да, музыка да, бию дә берсен-берсе тартып чыгара имеш, ди. Безнең әби-карчыклар әйтәләр:

Әй таң микән, таң микән,

Таңны белгән бар микән?

Таң вакытлары берләр вакыт -

Кадерен белгән бар микән?

Аннан тагы шулай дип тә әйтәләр:

- Хезмәттән бушап бер ял итәсе килгән кеше яки күңелендә берәр моңы-сагышы булган, эче пошкан кеше эченнән генә сызмасын, сызылып таңнар аткан чагында урында ятмасын, торып күл буйларына төшеп китсен.

Ник дисәң, таң җиле белән камышлар уянып беренче селкенгәндә, шунда көйгә сызгыра торган бер курай да була, ул кеше шуны эзләп тапсын, моңын-зарын шуңа кушсын, шулай көйләп-җырлап үз күңел моңын түксә, ул кеше һәркемгә тә тәэсир итәрлек бер яңа көй чыгара алган булыр, - ул инде чын халык композиторы булыр, диләр.

Көй - күңелнең моңы дип юкка гына әйтелмәгән шул.

 

НИ ӨЧЕН ТҮБӘ ҖИР КҮБРӘК

Ябалактан сораганнар:

- Тигез җир күпме, түбә җир күбрәкме? - Түбә җир күбрәк, - дигән.

- Ни өчен түбә күбрәк?

- Мин куйган җирдә койрыгым тимәсә, шул миңа бар да түбә, - дип җавап биргән, ди.

 

Ышанмагыз бу сүзгә,

Болар бар да имеш,

Имеш-мимеш булса да,

Төбендә бар җимеш.

 

Акыллыга сүз әйттем - Уйлады да белде,

Акылсызга сүз әйттем - Тыңлады да көлде.

 

---

[1] Чәберчек - кайбер якта «сиртмә койрык» диләр. Түше соры яки сары төстә, озын койрыклы, гел тибрәлеп йөри торган, кечкенә  бер  кош.  (Русчасы - трясогузка.)

[2] Гренадер

[3] Генерал

[4] Әфәләм  төрле - төрле төсле. Бик билгеле халык фразеологиясе. Әйтемнәр, табышмакларда еш очрый.