Татар халык әкиятләре

 

НИ  ӨЧЕН  ЧӘБЕРЧЕК  КИЛМИЧӘ  БОЗ  КИТМИ  ИКӘН

Кайсыбер елны елгаларда боз бик иртә - апрель башларында ук китә башлый, әмма кайбер язны апрель буена да кузгалмый ята. Ул шулай боз җибәрүче чәберчек[1] дигән кошны көтеп ята, ник дисәң, боз җибәрү аның эше икән, ди.

Иртәме, соңмы, язның ничек килешенә карап, менә бер заман чәберчек кайтып төшә. Килү белән ул иң элек боз өстенә куна, куна да үзенең бер учка сыеп бетәрлек кечкенә гәүдәсе, сыгылмалы тәпиләре белән көяз-көяз сикереп басып йөри, ул шулай бозның калынмы, нечкәме икәнлеген чамалый икән. Йөргәндә аның сиртмә кебек озын койрыгы бозга тияр-тимәс кенә селкенеп бара. Шуннан ул бозның чамасын-ниен белгәч, менә бер заман кинәт кенә алга бер сикереп куна да койрыгы белән бозга суга, сугу белән боз шатырдап буйга ярыла да китә. Тагын суга - аркылыга ярыла. Өченче сугуда боз бөтенләй калшаеп чыга да кузгалып та китә. Шуңа күрә чәберчек үзе дә мактанып әйтә икән, ди: - Үзем кечкенә булсам да, койрыгым алтмыш пот! - ди икән.

Булса да булыр. Ул хәтле елгаларның шулхәтле калын бозларын сугып ярырлык булгач, авырлыгы шуннан ким булмас та шул.

 

КҮГӘРЧЕННӘР НИ ӨЧЕН  ГӨРЛӘШЕП ЯШИЛӘР ҺӘМ  ГӨРЛӘМЕШ УЕНЫ КАЯН  КИЛЕП  ЧЫККАН

Борын-борын бер җирдә бик тату бер пар күгәрчен булган, ди. Күгәрченнәрнең иң тәүге әби белән бабасы да шушылар булган, имеш, ди. Аларның нәни генә ике баласы булган. Болар да әти-әнисе кебек үзара бик тату булганнар, имеш. Кызык уеннар уйлап чыгарып уйнаулар дисеңме - әйтәсе дә юк.

Менә болар бервакыт бик кызык шундый бер яңа уен уйлап чыгарганнар: берсе канатлары белән күзләрен каплый да гөр-гөр дип шулай гөрли тора, икенчесе шул арада каядыр кача. Монсы аны эзләп тапканчы, ансы ояга килеп басып өлгерә. Ансы эзләп тапкач, хәзер монсы шулай күзләрен каплый да гөр-гөр килеп гөрләп тора. Шунлыктан бу уенны гөрләмеш уйнау дип атаганнар.

Шулай итеп, бу күгәрчен балалары гөр-гөр килеп уйнап, тиз генә арада бик матур булып үсеп тә җиткәннәр. Үскәч инде беркөнне ояларыннан бөтенләйгә үк очып та киткәннәр.

Ояда калган пар күгәрчен аларны бик сагынып, ничек-ничек гөрләмеш уйнаганнарын исләренә төшереп сөйли-сөйли, үзләре дә һаман гөрләшеп утыра башлаганнар.

Башка күгәрченнәр дә бу пар күгәрченнәрнең гөрләвен отып алып, әнә хәзер әле булса гөлдер-гөлдер килеп матур итеп гөрләшеп яшиләр, ди шул.

Бу уенны Урал якларында хәзер дә гөрләмеш уйнау диләр. Кайбер якларда качыш уйнау диләр.

Күк күгәрчен ояда,

Оялары пыяла,

Күгәрчен кебек гөрләшеп

Торсаң иде дөньяда.

 

ТАРТАЙ,  БЫТБЫЛДЫК,  КӨРТЛЕК,  ЧЫПЧЫК,  КАРГА ИСЕМНӘРЕ КАЯН КИЛЕП ЧЫККАН

 

Борын заманда тартай, бытбылдык, көртлек, чып-чык - дүртәүләшеп ат белән йөрергә чыкканнар, ди. Ат дигәч тә инде чын ат түгел, бер шунда ачка кәкрәйгән таз торнаны табып алганнар да шуны җиккәннәр. Көртлек кучер булган, тартай белән бытбылдык түргә, чыпчык уртага утырган, ди. Шуннан кучерлары көртлек агай дилбегәне кулга алып:

Келдер-келдер чү-ү! - дип, атны сугып бер чөңгереп җибәргән иде, ди, әй киттеләр, ди, бер заман! Арбаның тигән җире тия, тимәгән җире юк. Ул арада юллары сазга туры килеп, түмгәк арасына барып кергәннәр иде, ди, арба сеңгәләккә төште дә батты, торна да тәртәгә җигелгән көйгә бот төбеннән сазда батып ята, ди. Көртлек торнаны суга да: «Келдер-келдер чү-ү!» -> дип чөңгерә. Суга да: «Келдер-келдер чү-ү!» - дип чөңгерә. Ат һаман кузгалмагач, тартай арбаны кузгатышып бертуктамый аңа: «Тарт, тарт!» - дип кычкыра. Чыпчык торна өстендә очып әйләнеп, аны: «Очып чык! очын чык!» - дип, канатланырга өйрәтә, бытбылдык, исе китеп, канатлары белән үз ботына суга-суга даз «Эт булдык! Эт булдык! Вот беда! Вот беда!» -дип кычкыра, имеш.

Аларның бу кычкырышуларын ишетеп карга да килеп житкән. Килеп тә җиткән, ул аларның атларын үзенә сатып алырга сатулаша да башлаган:

- Бу үләксәгез барыбер үлә, исән чакта үзем алып суеп ашыйм, миннән сезгә сум кыррык! Сум кыррык! - ди икән.

Шуннан бирле бу кошларның шулай кычкырулары үзләренә исем булып калган, имеш: берсе һаман «келтер-келтер чү-ү!» дигәне өчен «кертлек» дип, икенчесе гел «тарт!» та «тарт!» дигәне өчен «тартай» дип, өченчесе «очын чык!» та «очын чык!» дигәне өчен «чыпчык» дип, дүртенчесе «эт булдык!» дигәне өчен «бытбылдык» дип, аннан тагын русчалатып «вот беда!» дип тә кычкырганы өчен шул ук кош тагын «бүдәнә» дип, соңгысы «сум кыррык!» дип ат сатулашканы өчен «карга» дип аталганнар, ди.

Алар анда әле булса шулай кычкырып яталар икән. Шул тавышларны бәлки сез дә ишетә торгансыздыр? Ишетмәгән булсагыз, алай да бер колак салыбрак тыңлап карагыз әле, һаман шул кычкырулары кычкыру!

 

НИ ӨЧЕН ТАРТАЙ ЯБЫК ТА БҮДӘНӘ СИМЕЗ БУЛА

Тартайның кечкенә кул тегермәне бар, ул тора да шул тегермәнен тарта икән. Ник дисәң, ул бик туемсыз, аннан-моннан чәлдереп орлык җыеп кайта да аны тән буе шул тегермәндә тарта, үзе арыгач хатынын куша:

- Нәрсә карап торасың? Ач калабыз бит быел! Тарт, тарт, тарт! - ди икән.

Тирә-күршегә көн дә тынычлык юк, төн дә тынычлык юк икән. Күршесе бүдәнә тартайның төн буе болай кычкырып, мәш килеп чыгуына йөдәп әйтә икән, ди;

- Барына канәгать ит, тартай, канәгать итсәң артыр, - ди икән.

Тартай һаман дуамалланып:

- Пычагым артсынмы? Хатын әнә көн буе аннан-моннан җыеп кайткан ризыкны караңгыда түгеп-чәчеп бетергән. Бер туйганчы ашаган да юк, беттек быел болай булса! - ди. Аннан хатынына карый да: - Я, нәрсә туктадың? һаман мин ташыйм да мин генә тартыйммы? Тарт, тарт, тарт! - ди икән.

Бүдәнә, азга канәгать иткән өчен, бар ризыгын тыныч кына ашап, кайгысыз ятып симерә икән, ди. Әмма ач күз тартай барына канәгать итмичә, шул тамак кайгысыннан ут йотып, кулында бар ризыгын да тынычлап ашый-эчә алмыйча, урты эчкә кереп, юкка картаеп, елның елында корыга каклап, арыгаеп кала, имеш.

Шуның өчен дә тартай арык була, бүдәнә симез була, имеш, ди.

 

КӘККҮК БЕЛӘН САНДУГАЧ, АННАН ТАГЫН КАРЛЫГАЧ КАЯН БУЛГАННАР

Борын заманда бер тол хатын булган. Аның Маһишәкәр исемле буй җиткән бердәнбер генә кызы бар шде, ди. Бервакытны Маһишәкәр күрше кызлары белән су коенырга барганнар. һәммә кызлар кием-күлмәкләрен салып суга кереп киткәннәр. Менә Маһишәкәр дә кергән. Алар анда коенганда, бер заман, бер тузбаш елан яр астыннан килеп чыккан да Маһишәкәрнең күлмәге эченә кереп яткан. Кызлар күрмәгәннәр, су коенып чыкканнар да киемнәрен киенешеп, йөгерешеп өйгә кайтып киткәннәр. Маһишәкәр дә судан чыгып, киемнәрен киим дип килсә, ни күзе белән күрсен, күлмәге эчендә бер зур тузбаш еланы ята. Маһишәкәр бик нык курыккан. Бик зур таяк табып, еланны куалап җибәрим дип, сугарга кизәнгән икән, елан, башын күтәреп, кеше кебек телгә килеп, Маһишәкәргә әйткән:

- Әгәр дә син киләчәктә минем белән торырга миңа вәгъдә бирсәң, киемнәреңне бирермен, вәгъдә бирмисең икән, киемнәреңне дә бирмим, үзеңне дә чагып үтерәм! - дигән.

Маһишәкәр бик куркып, бик аптырап торган да, котылыр өчен:

- Ярар, барырмын, - дип, аңа вәгъдә биргән. Шул вакыт елан аның киемнәре өстеннән шуып төшеп, суга кереп киткән.

Маһишәкәр киемнәрен киенеп өйләренә кайткан да анасына ничек үзенең елан күргәнен, ничек-ничек аңа вәгъдәләр биреп күлмәген кире алганын - барын да, барын да бәйнә-бәйнә сөйләп биргән.

Анасы кызына көлеп караган да әйткән:

- Әй кызым, син мондый эшне өнеңдә түгел, төшеңдә күргәнсеңдер, - дигән.

Бер атна үткән. Менә бер заман Маһишәкәр тәрәзәдән караса, бер көтү елан килә. Алар туп-туры бу йортка килеп ишек алларына керә башлаганнар. Маһишәкәр әнисенә әйткән:

- Әни, әнә мине алырга киләләр, - дигән.

Әнкәсе караса, еланнар баскычтан менә башлаганнар.

Шунда әнкәсе бик куркып, ишекләрне ябып, ачык-тишекне бикләп бетереп, үзе бер почмакка, Маһишәкәр мич башына менеп качкан. Еланнар, керер җир тапмагач, бер почмактан менеп, бер-берсенә ишелеп уралып, тәрәзәгә килеп бәрелгәннәр. Тәрәзә ватылып киткән, еланнар шуннан өйгә кергәннәр дә Маһишәкәрне табып, өстерәп алып чыгып та киткәннәр. Әнкәсе бер заман исенә килеп, кызы артыннан елый-елый йөгергән, йөгерсә дә җитә алмаган. Еланнар Маһишәкәрне күл буена алып барганнар да аны үзләре белән суга алып кереп киткәннәр. Әнкәсе: «Кызым, Маһишәкәрем үлде! һәлак булды!» - дип, елый-елый өйләренә кайтып киткән, ди.

Әнкәсе күп елаган, күп хәсрәтләнгән. Беркем дә аңа ярдәм итә алмаган. Шулай кайгы эчендә каймыгып, сагыш эчендә саргаеп, еч ел да үткән, дүрт ел да үткән.

Шуннан, бер заман, әнкәсе шулай бик моңаеп кына тәрәзәдән карап утырса, ни күзе белән күрсен, Маһишәкәрнең бер ир бала җитәкләп, бер кыз баланы кулына күтәреп кайтып килгәнен күргән. Әнкәсе, өнемме-төшемме дип, нишләргә дә белмичә, шатлыгыннан елап, Маһишәкәрне битләреннән, күзләреннән үбеп каршы алган. Аннан, баш-күз алгач кына:

- Бу балалар кемнеке? - дип сораган икән, Маһишәкәр аңа:

- Үземнеке, - дип җавап биргән.

- Кайда торасың, кызым? - дигәч, Маһишәкәр:

- Күл төбендә, су илендә торам, бу балаларның әтисе Тузбаш Әхмәт исемле. Мин тик сине бер күрер өчен генә килдем, миңа кайтырга да вакыт җитте, - дигән.

Әнкәсе:

- Кызым, күл төбендә тору яхшымы, коры җирдә яхшыракмы? - дип сораган икән, кызы:

- Минем өчен күл төбендә тору яхшырак, - дип җавап биргән.

Шуннан әнкәсе кызына:

- Бүген монда кун, - дигән.

Маһишәкәр әйткән:

- Юк, әни, кала алмыйм, бүген кайтырга дип вәгъдә бирдем, - дигән.

Шулай дигәч, әнкәсе уйга калган. Уйга калган да Маһишәкәрдән:

- Соң, кызым, син анда ничек кайтасың? - дип сораган.

Маһишәкәр җавап биреп әйткән:

- Мин су янына барам да, Әхмәт, чык монда, дип әйтәм, ул чыга да мине суга алып керә, - дигән.

Шуннан әнкәсе әйткән:

- Алай булгач, бик яхшы, син бүген монда кунып кит. Иртәгә баргач, әни өчен кунып калдым дип әйтерсең, - дип, кызын күндереп, куна калдырган.

Кич булган. Көн батып ай туган. Маһишәкәр йоклагач, әнкәсе, акрын гына урыныннан торып, кулына бер балта алган да, су буена барып:

- Әхмәт, Әхмәт, монда чык! Мине алып кер! - дип чидәшкән икән, яр читенә елан да килеп чыккан, бу да балта белән Тузбашның башын чабып өзгән. Елан үлгәч, су өсте кан белән кып-кызыл булган.

Шуннан әнкәсе тын гына өенә кайтып яткан. Маһишәкәр таңнан торып, балаларны алып, әнисе белән исәнләшеп, кайтырга чыгып киткән. Су буена килгән дә:

- Әхмәт, Әхмәт, чык монда, мине алып кер!-дип чакырган. Аннан кычкырыбрак чакырган. Кычкырса да, күлдән бер нәрсә дә чыкмаган. Шуннан Маһишәкәр шиккә төшеп, су буен ипләбрәк карый башлаган. Ка раса, ни күзләре белән күрсен, су читендә кан эзләре...

Тагын да яхшылабрак караса, бер якта Тузбаш еланның чабып өзелгән башы ята.

Маһишәкәр, бу хәлне күргәч, аһ, дип елап җибәргән. Ул тыела алмыйча үксеп-үксеп елый икән. Шулай, балаларын үбеп-кочып елаган-елаган да аннан аларга әйткән:

- Минем вәгъдәсезлегем өчен әтиегезнең башы киселде. Атагыз булмагач, анагыз да булмасын, сез дә болай гына булып калмагыз; атагыз кайгысыннан мин күз яшьләренә буылдым, тавышларым карлыкты, шушы карлыгуым билгесенә син, кызым, кара карлыгач бул да су өстендә очып йөр, син, улым, минем сагынуым билгесенә сары сандугач бул да таң алдында сайрап йөр; мин үзем әтиегезне дә, сезне дә сагынып кына яшәрмен, ялгыз башым, кәккүк булып, ил өстендә моңаеп, һаман «Кәк-күк! Кәк-күк!» дип кычкырып йөрермен, - дигән.

Ул шулай диюе булган, өчесе дә берьюлы ул әйткән кошлар булып күтәрелеп очып та киткәннәр. Шуннан бирле алар өчесе өч якта: берсе карлыгач, берсе сандугач, берсе кәккүк булып, әле булса дөньяга моң-җыр тудырып яшиләр, имеш.

Билгеле, бу эш булмас,

Кешеләрдән кош булмас.

Шулай да бу әкият бөтенләй үк буш түгел:

Биргән сүздә тормасаң, эт булырсың, кош түгел!

 

КАРЛЫГАЧ  НИК АЕРЫ  КОЙРЫКЛЫ БУЛГАН

Бик борынгы бер заманда җир йөзенә олан барлыкка килгән, ди. Аның әле ул чакта дөньядагы бер тереклек иясенең дә канын авыз иткәне юк икән. Шуңа күрә ул нәрсә тотып ашарга да белмичә, җиргә сузылып төшеп, аеры телләрен алга чыгарып куйган да: - Насыйп булса, миңа да бер тик тормаган кыбырсык үзе килеп кунар әле, - дип, шуны көтеп тик кенә ята икән, ди. Шул чагында бу дөньяда үзен бик зур җанвар дип уйлап, хәтта фил тикле филгә дә «энем!» дип кенә эндәшә торган, үзе бик кечкенә бер черки бар икән. Шул тиктормас җан, нәрсә дип белептер, әлеге еланның теле өстенә килеп кенә кунмасынмы! Елан аны аеры теле белән кыстырып кына тотып алган да әйткән:

- Мин хәзер сине ялмасам - йотам, чәйнәсәм йолкам, шулап булса да, күрәсең, мин сиңа тимим, үземнең тел очымда тотам. Мин сине әле кире дә җибәрермен, тик син миңа яучы бул, дөньядагы бар булган җан ияләренең барысының да канын татып карап белеп кайт, кайсының каны тәмлерәк булса, мин шуның белән тукланып, шул кан иясен генә ашап яшәмәкче булам, - дигән.

Черки үзе дә ул чакларда телгә бик тәтелдек, бик гайбәтче, бик куштан булган. Шунда ук:

- Ярый, абзыкаем, - дин, еланга сүз биргән дә очып та киткән.

Ул шуннан барлык тереклек иясенә кунып, бик күп төрле кап татып, ахырында адәмгә килеп кунган. Адәм каны аңа бик ошаган, бик яратып, күбенгәнче эчкән-эчкән дә, авызы-борыны кан булып, тизрәк бу турыда еланга барып әйтим дип, очып кайтып килә икән, юлда моңа бер карлыгач очраган. Ул заманда карлыгач хәзерге шикелле аеры койрыклы булмаган, үзе дә әле кайда оя корырга белмичә, урын сайлап йөргән чагы булган, ди. Черкине күргәч тә ул:

- Әһә, минем азыгым килә, - дип, аны тиз генә томшыгына эләктереп алган. Черки шунда ук телгә килеп әйткән:

- Илчегә үлем юк, син мине җибәр, - дигән. Карлыгач:

- Син кемнең илчесе соң? - дип сораган. Черки шуннан масая төшеп әйткән:

- Мин - елан илчесе. Мин аңа дөньяда иң тәмле кан кем каны икәнен әйтергә тиешмен. Мин шуны белеп кайтып киләм. Югыйсә ул анда ни ашарга, ни эчәргә дә белмичә, мине көтеп, аптырап ач тора торгандыр, - дигән.

Карлыгач еланның явыз сихерче икәнен, вак кошларны күрсә, күзе белән сихерләп тотып ашаганын белә, шуның өчен аны бер дә яратмый икән. Шуңа күрә ул черкидән:

- Белгәч, әйт: синеңчә, дөньяда иң тәмле кан кем каны соң? - дип сораган. Черки аңа:

- Иң тәмле кан - адәм каны икән, хәзер генә шуны татып кайтып киләм әле, - дип җавап биргән.

Карлыгач үзенең дусы адәмне еланга бирмәс өчен шундук бер хәйлә уйлап:

- Ә, шулаймыни? Алан булгач, миңа да телеңне күрсәт әле, адәм каны ни төслерәк була икән, мин дә күримче, - дип сораган икән, черки аңа куштанланып:

- Менә кара, - дип, шунда ук телен чыгарып күр-сәткән. Күрсәтүе булган, карлыгач аның телен төптән үк тешләп өзгән дә алган, ди.

Аннан әйткән:

- Менә хәзер бар инде, еланга яучы булгансың икән, кем каны тәмле икәнен аңа бар да сөйләп кара! - дигән дә аны очырып җибәргән.

Черки очып елан янына киткән. Карлыгач та аны күзәтеп, артыннан бер дә калмыйча, һаман очып бара икән.

Черкинең әйләнеп кайтуын күрү белән елан аңардан:

- Я, сөйлә, кем каны тәмлерәк? - дип сораган.

Черки сөйлим дип авызын ачкан икән, аңардан сүз чыкмаган, бары «бз-зз...» дигән тавыш кына чыккан.

- Нәрсә «бз-з-з...»? Яхшылап сөйлә!

Елан нихәтле генә әйттерергә тырышмасын, черки-дән шул «бз-з-з... бз-з-з...»дән башка сүз чыкмаган. Елан шунда каршыдагы карама агачына кунып үзенә карап торган теге карлыгачны күргән дә аңардан сорап әйткән:

- Әй син, черки-чебен аулаучы, син черки телен белә торгансың, менә син миңа әйт: аның «бз-з-з!» дигәне ни дигән сүз соң? Беләсеңме?

- Беләм, - дигән аңа карлыгач. - Ул сиңа әйтә: дөньядагы барлык канны да авыз итеп чыктым, бака каныннан да тәмлерәк кан тапмадым, адәм каны да аңа җитми, - дип әйтә икән.

Елап моңа каршы зәһәрләнеп:

- Бака дигәнең миннән качмас, мин аны ашарга өлгерермен, тик синең бу сүзен минем дошманым булган адәмне яклап, юри әйтүең түгелме? Шуның өчен иң элек мин синең үзеңне кабып йотыйм! - дип, карлыгачка ташланган гына икән, карлыгач ялт итеп һавага күтәрелеп очкан да киткән. Елап аеры теле белән бары тик аның койрык очын гына эләктерә алган, ул да булса теленеп, елан авызында торып калган.

Менә шуннан соң инде елан бака ашаучы булып кына калган, ди. Әгәр дә шул вакытта черкигә карлыгач очрамаган булса, ул адәм ашаучы булачак икән иде, ди.

Карлыгач шул очуы белән очып кешенең өй түбәсенә барып кунган да шунда үзенә оя корган. Шулай итеп, адәмнең ул иң якын дусы булып киткән. Тик аның койрык очы гына елан кыеп җибәргән килеш аеры булып калган, имеш.

Ә елан ялчысы черки шуннан бирле адәм каны эчүче булып калган. Тик карлыгач аны кайда күрсә шунда эләктереп ала. Черки аңа каршы берни дип тә әйтә алмый, бары «бз-зз... бз-зз...» дип кенә тора.

 

НИ ӨЧЕН САЕСКАН АЛА КАНАТЛЫ БУЛГАН

Имештер, элекке заманда саескан хәзерге шикелле кара кештәкле, арттан яшел итәкле ак күлмәк кимәгән, башында каралы-яшелле түбәтәе дә булмаган. Аның бер аклы, бер яшелле ике күлмәге бар, шуны ике катлап кия дә, куян кебек, ул да кирәк чагында төс алыштыра. Алыштыруы да ипчек диген? Кышын яшеле өстеннән акны кия, җәен ак өстеннән яшелен кия дә йөри бирә икән. Хәер, алмашка күлмәге булгач, алыштыра бирсен, ансына сүз юк. Ләкин эш киемдә түгел бит әле, холыкта. Менә бу яктан саесканның эше бигүк шәптән булмаган. Ул, үзенең шул ике төсле күлмәге астына яшеренеп, шымчыга әйләнгән; җәен дә, кышын да бер тирәдә яшәп, бик яман сүз йөртүче, әләкче кош булып киткән, ди.

Дөньядагы ул ничәмә-ничә төрле хайваннар, ничә төрле кошлар арасында ни генә сүз юк та, нинди генә эшләр юк! Ләкин алар үзара ни генә сөйләшмәсеннәр, ни генә эшләмәсеннәр, саескан хәзер шунда була, кышын ак күлмәге белән карга ятып, җәен яшеле белән яфрак арасына посып, күренмичә генә тыңлап тора да, хәзер дигәнче, берсенең сүзен икенчесенә, икенчесенең эшен өченчесенә илтеп җиткерә икән. Шуның белән саескан һәрберсенең башын әйләндерә, менә шуннан оер дә уйламаган әллә нинди хәлләр килеп чыга икән. Әйтик, урманга аучы килә. Саескан шул вакыт агач башыннан әллә каян ук аны күреп ала да аста уйнап йөргән төлкегә:

- Шыкыр-шыкыр, аучы килә, кач! - дип хәбәр итә икән.

Төлке:

- Һәй бу саескан, иллә һәйбәт сакчы да инде, дошманым килүен хәзер күреп алып миңа хәбәр итә, - дип аны мактап, тиз генә бер чокырга качып та өлгерми, саескан әллә кайчан аучы янындагы агачка очып барып кунган, ул инде анда:

- Шыкыр-шыкыр, төлке синнән әнә теге чокырга качты, - дип аңа күзәтчелек итә. Аучы да саесканга ышанып, аның артыннан төлке чокырына табан бара,, ләкин ул шунда мылтыгын төзәп тә өлгерми, саескан инде анда, агач башыннан төлкегә:

- Шыкыр-шыкыр, төлке, кач! Аучы сине ата! - дип әйтеп тә бирә. Төлке торып тая башлагач:

- Шыкыр-шыкыр, төлке качты, әнә, ат! - дип аны аучыга күрсәтеп өлгерә. Шулай итеп, бу каһәр саескан, ни төлкегә посып калырга, ни аучыга атып алырга ирек бирмичә, берсен икенчесенә әләкләп, тик башларын бутый, үзе шуңа шаркылдап көлә-көлә эче ката икән.

Башкалар белән дә шулай. Тургайны күрдеме: «Әнә алдыңда чебен оча, кап!» - ди. Ул чебен куарга өлгерми, саескан ябалакны күреп ала да: «Әнә тургай оча, тот!» - дип аңа кычкыра. Ябалак тургайны тотыйм дигәнче, саескан әллә каян, күк читеннән килеп чыккан карчыганы күреп ала да: «Әнә ябалак оча, эләктер!» - дип аны чакыра. Карчыга ябалакны күреп өерә башлауга, саескан инде аста аучыны күреп өлгереп: «Әнә очалар, ат икесен дә, ат!» - дип кычкыра. Аучы мылтыгын коруга, саескан инде: «Кач, ябалак, төзиләр! Кач, карчыга, аталар!» - дип аучыны да аларга әләкләп өлгерә.

Кырда гына түгел, бу саескан дигәнең авылга да килеп җитә, казык башына куна да йорт терлекләренең нишләгәннәрен бер-берсенә әйтеп тора башлый икән. Бигрәк тә аңардан кәҗә белән мәче йөдәгәннәр. Кәҗә бакчага керер хәле юк, «Әнә кәҗә керә, каравыл!..» дип кычкыра башлый, анда таяк тотып чыксалар, «Кәҗә, кач!» - дип шыкырдарга тотына. Йортта тычкан күрер хәле юк: «Мәче! мәче!» - дип аны чакырып чыгара, мәче килә генә башласын, хәзер тычканга әйтеп аны качыра икән.

Шулай итеп бу саескан аркасында урманда да, йортта да тормыш калмаган. Ул бар җирдә ау да юк, аш та юк, су да юк. Хәтта бер-берең хакында сүз дә сөйләмә. Хәзер ишетә, хәзер җиткерә дә бөтен планыңны боза да куя.

Шуның өчен саескан булган җирдә берни дә эшләмичә тик торуны артыграк күрә башлаганнар. Әмма ләкин якында саескан бармы-юкмылыгын каян белергә соң? Ул җәй көне үзе яшел булгач, яшелгә күмелә, кыш ак булгач, кар өстенә ята. Ята да сине яныңнан гына тик күзәтеп тора. Бар, син аны күр!

Шуннан, болай булса булмады дип, беркөнне терлекләр, кошлар киңәшкә җыелганнар да саесканны хөкемгә тарттырганнар. Саескан килгән. Аңа:

- Син сүз йөртүеңне ташлыйсыңмы-юкмы? - дигәннәр.

Саескан әйткән:

- Мин сүз йөртмим, сезнең барыгызга да сакчылы итәм, сезне бәладән коткарышам, - дигән.

Аңа әйткәннәр:

- Юк, син бу эшеңне бер якка да файда итү өчен эшләмисең, тик әләкләү өчен генә! Ләкин синең бу әләкләреңнән безгә бәладән башка бернәрсә дә чыкмый, безне син я ашсыз калдырасың, я башсыз калдырасың, - дигәннәр.

Шуннан, бу әләкчедән ничек котылырга? Уйлашкан-уйлашканнар да мондый фикергә килгәннәр: саескан кая кунса да күренеп торырлык булсын, без аның ике күлмәген бер итик - агы да, яшеле дә берьюлы бергә янәшә булсын; шуннан без аны кышын да, җәен дә әллә каян күреп торырбыз, күргәч, анда инде сак булырбыз, .дигәннәр.

Шуннан болар саесканны акыртып-бакыртып ике кат күлмәген өстеннән салдырып алганнар, кәҗә аның яшел күлмәген чәйнәп бер тирән савытка төкергән дә яшел буяу изгән, мәче аның ак күлмәген җебетеп ак буяу ясаган. Кәҗә шунда саесканны тотып: «Менә әләкче булма, булма!» - дип, аны башы белән дә, койрыгы белән дә яшелгә манган. Аннары мәче дә аны, койрыгыннан учлап тотып, түше белән дә, сырты белән дә акка чумыра башлаган.

Ул манып бетүгә, әтәч килеп:

- Шулай кирәк йомырка карагына! Менә мин сиңа кештәк ясыйм әле! - дип, корымлы чүпрәк белән саесканның канат төпләрен ышкыган.

Шуннан бирле саескан җәен дә, кышын да ерактан ук күренә торган ала канат бер кошка әйләнеп калган, ди. Кышын кар өстенә кундымы, яшел белән карасы күренә, җәен агачка кундымы, агы күренә. Дәрес, ул әле дә әләкчелеген ташламый ташлавын, һаман берсен икенчесенә әйтеп тәтелдәп кенә тора, тик, аның бу гадәтен белгәнгә, аучылар да, терлек-җәнлекләр дә, кошлар да аны әллә каян белеп-күреп торалар икән, ди.

 

ӘТӘЧ НИ ӨЧЕН ӨЧ ВАКЫТ КЫЧКЫРА

Әтәч ул хәзерге заманда да алай ямьсез кош түгел, үзенә күрә бик көяз, бик һаналы, бик кукыр, мактанчык кош: ул аның, искерәк булса да, салават күпере кебек койрыкларын елт-елт китереп йөрүләре димсең, ул аның кызыл такыясын кыңгыр салып, үкчәсе белән җирне бәрә-бәрә түшен киереп, тырнадыр[2] сыман аяк атлаулары димсең! Ләкин хәзерге әтәч әтәчмени? Ул башта, борын заманда, моның ише генә дә киенмәгән: аның йоннары шундый купшы бизәкле, күкле-яшелле тирәкле, канат очлары ут кебек ялтыравыклы, койрыклары нур кебек калтыравыклы булган. Ул шундый асылдан гына киенгән - аңа сокланмаган кош, көнләшмәгән күбәләк калмаган.

Билгеле инде, әтәч булгач, анда тавис кошы да булган. Шулай да, исеме тавис булса да, анда әле ул бик алама киемле, бик шыксыз, бик йолкыш кыяфәтле бер кош булган. Алай да үзе хәйләгә бик оста булган. Бер мәлне ул әтәчнең әлегечә купшы киемнәр киенеп, бугаз киереп, кукраеп, көяз-көяз басып, марш атлап йөргәнен күргән дә: «Тукта, бу мактанчыкның салпы ягына салам кыстырын, киемен салдырып алып булмасмы?» - дип, бер хәйлә уйлаган. Уйлаган да әтәч алдына килеп, сәлам биреп, аны юмаларга тотынган:

- И җанарал[3] әфәнде, сине бик ярдәм итүчән диләр, син миңа киемнәреңне биреп торсана. Мин өйләнергә уйладым, күрше авылга кыз күзләргә барам, әллә, мин әйтәм, синең каймалы чалбар, канатлы камзулларыңны киеп, синең җанаралский бүркеңне кыңгыр салып җибәрсәм, миңа да үзем яраткан бер кыз күзен салыр иде, мин дә әллә шулай синең киемнәрең аркасында үземә яхшы җирдән хатын эләктереп калыр идем, зинһар, биреп кенә торсана. Мин анда озаграк торсам, кычкырырсың. Синең тавышың бик көчле бит, бу авылдан теге авылга ишетелеп тора, иртә болан миңа кычкырырсың, мин шул вакытта кайтырмын, иртә кайтмасам, төш вакытында кычкырырсың, ул чакта да кайтмасам, кич белән кычкырырсың, - дигән.

Шулхәтле юмалап сорый белгәч, билгеле инде, мактанчык әтәч бу өтек тависны ничек инде буш кул белән чыгарсын, киемнәрен салган да биреп җибәргән. Үзе аннан-моннан гына кичке җиләннәрен, балачактан калган кызыл кәпәче белән үзенең солдат чагыннан калган чатлы-ботлы тырнадыр итекләрен киеп калган, Иртә белән торып, әлеге сүз куешкан буенча, әтәч, читән өстенә сикереп менеп, тегермән канаты хәтле канатларын шап-шоп китереп:

- Китереп бир! Китереп бир! - дип кычкырган. Тавис китермәгән. Төш вакытында кычкырган - китермәгән. Инде кич белән лапас башына менеп, бик каты итеп:

- Китереп бир! Китереп бир! - дип, өч мәртәбә тавыш салып кычкырган. Ләкин тавис кош һаман да кайтмаган.

Әтәч үзе һәрвакыт вәгъдәсендә торган, бер дә инде алдый белмәгән. Шуңа күрә дә тависка да бик җиңел ышанган инде ул. Әйткән сүз - каккан кадак, әйткән булгач, бу тавис та бервакыт кайтыр дип, ул өйрәткән вакытларда әтәч кычкыра да кычкыра икән. Ләкин тавис кайтмый да кайтмый, ди.

Шуннан бирле әтәч һаман тынмый, һәр көнне югары сикереп менә дә тавис кайтмый микән дип карый, аннан, тавышын ишетер дип уйлап: «Китереп бир!» - дип кычкыра; иртән дә, кич тә, төш вакытында да, һәркөнне шулай кычкыра. Ул моңа инде бөтенләй гадәтләшеп киткән. Хәтта төнлә дә өч кат кычкыра. Тавис кына аны ишетерлек җирдә түгел. Аны каядыр Гарәбстангамы, һиндстангамы киткән дип сөйлиләр. Ул анда тора диләр.

Менә шуннан әтәчнең киеме гади булып, тависның киеме асыл булып калган, имеш.

 

ТАВЫК НИГӘ СУДА ЙӨЗӘ АЛМЫЙ

Имештер, кайчандыр элек тавыкның тәпие дә каз-үрдәк тәпие кебек бармак аралары ярылы булган да шуңа күрә күлдә бик шәп йөзгән, ди, бу. Үзе һаман мактана:

- Мин шәп йөзәм дә мин шәп йөзәм! Кыт-кыт-кыт, миннән оста беркем юк! - ди икән.

Үрдәкнең моңа бик ачуы килгән:

- Әйдә, алай булса ярышабыз, -дигән. Тавык әйткән:

- Әйдә!

Үрдәк шуннан бер хәйлә уйлаган. Күлдәге бер кысланы тоткан да әйткән:

- Син су астыннан бар да шул тавыкның бармак араларының ярысын үзеңнең кыскычың белән ерткала, шулай итмәсәң, мин синең үзеңне чукып йотам!

Кысла шулай итеп тавыкның бармак араларын ерткан да, суда йөзүдә үрдәк беренче урынны алган, ди.

Шуннан мактанчык тавык суда йөзә алмыйча коры җирдә тырманып тамак туйдырырга калган, ди. Алай да мактануның һаман да кимен куймый, бер күкәй салса да:

- Кыт-кытак, йомырка салдым, эзләп тап! - дип, йорт күтәреп җырлый икән.

 

ӘТӘЧ  НИДӘН  КИКРИКЛЕ, ТАВЫК НИДӘН КУНАЧАГА КУНА

Әтәче әтәч, син башта тилегәнне әйт, элекке заманнарда аны бик купшы булган, диләр. Ул аның башына кадап куйган кызыл алтын тарагын әйтәсеңме, ул аның түшенә таккан энҗе муенсасы дисеңме!

Бер шулай, лапас башына килеп кунуы булган, тавыкның аны күреп исе киткән. «Төш монда!» - дигән, тилегән җиргә төшкән. «Әйдә дус булышабыз», - дигән, теге дус булышкан. Тавык, юньсез, ул чагында бер дә оча белмәгән, канатын кагып карарга да курка икән. Тилегәннең һавада канатын тик кенә тотып, бик матур әйләнеп йөрүен күргән дә:

- Әйдә мине дә очарга өйрәт! - ди башлаган. Тилегән риза булган. Тавыкны башы белән астан өскә таба чөеп җибәргән. Тавык җүләрнең коты очкан, «ай егылам, ай үләм!» дип, һавада кыт-кыт килә икән. Шулай итсә - менә кызык! - канатлары үзеннән-үзе чак кына леп-леп итеп куйган. Тилегән аны тагын һавага чөйгән, теге тагын кыт-кыт!.. Тавыкка бу эш үзе куркыныч, үзе хәтәр дә, кызык та тоела, үзенең очкан саен канаты языла төшә икән. Өченче кат чөюгә, тавык хәтта читән башына үзе сикереп менгән. Менгән дә, шатлыгыннан бөтен йортны күтәртеп:

- Үзем кунакладым! Үзем кунакладым! - дип кы-таклый башлаган икән, әллә каян әтәч абзый килеп чыкмасынмы!

Дөресен әйтергә кирәк, әтәч ул заманда хәзерге шикелле кикрикле булмаган. Ул элек-электән һаман җылт-җылт килеп күккә карарга ярата, караган саен анда купшы тилегәннең очканын күрә, эченнән генә аңардан көнләшеп үлә икән. Аннары: «Беләсезме, тилегән ул минем алтын тарагымны алган бит», дип, әбисеннән ишеткән ниндидер бер иске хәбәрне тавыкларга сөйли икән. Инде хәзер, аның тавык белән дуслашуын күргәч, әтәчнең көнчелегеннән бөтенләй җене купкан. Читән аша сикереп төшкән дә:

- Әһә, син идеңме әле минем кызыл алтын тарагымны урлаган? Мин сиңа кайчаннан бирле китереп бир дип кычкырам. Бир хәзер! - дип, тилегәннең тарагын кагып төшергән дә үзенең башына кадап та куйган.

- Инде хәзер муенсаңны да сал! Ул да тавыкныкы бит, - дип бавыннан эләктереп салдырып алган да тавыкка кидергән. Менә киткән ике арада сугыш! Тилегән тавыкның муенсасын тырнагы белән эләктереп тарткан икән, бавы өзелеп киткән. Энҗеләр дә шунда чүплек башына көлгә чәчелгән. Ул арада этләр өрә, көш-көш дип әби-бабайлар таяк, табагачлар тотып чыга башлаганнар, тилегән дә хур булып һавага очып киткән, имеш, ди.

Шуннан бирле әтәч абзыеңны күрсәң хәзер танымассың да: тилегәннең шул кызыл алгып тарагын кикрик итеп башына кыңгыр салып киен җиффәргән. Ул күрсәң аның күрше-күлән арасында түшен киереп йөрешләрен! Ул тез бөгешләрен! Әллә каян килгән галански янаралмыни диярсең, аякларын әллә ни кыландырып, тырнадыр кебек дөп-дөп иттереп баса. Басканда җирләр селкенә, өйләр,  келәтләр күтәрелеп кыйгаеп китә дә яңадан үз урынына төшеп утыра. Бәлки алай ук төш-мидер дә, аңа шулай тоела. Әтәч шунда, аның саен һаваланып, күрдегезме дәдәңне дигән кебек, як-ягына җылт-җылт карана. Исәнме дигәнеңә ул хәзер юньләп җавап та бирми, әллә ниләр кук-кук итенә, бер дә харап!

Ярый, ул монда шулай кукраеп йөри торсын, әмма тилегән явыз үзенең алтын тарагын да, муенсасын да онытмаган. Ул болардан үч алырга җаен гына көтеп йөри икән. Менә бер заман тавык оя басып, чебиләрен ияртеп йортка чыгуы булган, тилегән әллә каян һавадан әйләнеп килеп төшкән дә бер чебине тырнагы белән элеп кире менеп тә киткән. Менә тавык каравыл сала, әтәч: «Тотыгыз, тот, тот!» - дип кычкыра. Ул да түгел, йортка малайлар, кызыкайлар йөгерешеп чыкканнар: бар да чыбык тоткан, бар да тилегәнне куа:

Тилегән, тилегән!

Бер бәпкәгә тилмергән,

Атаң-анаң тилергән!

Бер канатың камырдан,

Бер канатың тимердән,

Баганаңа ут капкан,

Бугазыңа ук баткан,

Бер күзеңә яфрак,

Бер күзе