Күк һәм җир

Күк йөзе, кояш, ай, йолдызлар

Авызыңны ач та айны әйт, күзеңне ач та көнне* әйт.
Ай белән кояш берәр генә була.
Ай бер тулышканнан соң кире кайтыр.
Ай гел болыт артында гына тормый.
Ай — тулгач кителә.
Ай якты да, җылытмый.
Ай яктыртканда, йолдыз күренми.
Айга карап адашсаң, атыңны Тимерказыкка* бәйлә.
Айны итәк белән каплап булмый.
Акбүзат йолдыз*, Күкбүзат йолдыз*, Тимерказык бер ялгыз.
Батып барган кояш туып килгән айга кырын карый, имеш.
Җидегән йолдыз җиде әйләнә, Тимерказык урынында.
Җыен йолдыз җыелса да, яктылыгы айдай юк.
Йолдызны күз бик күрә дә, кул җитми.
Кая барсаң да, бер кояш.
Кое төбеннән караучыга күк бәләкәй, энә тишегеннән карау-чыга дөнья бәләкәй.
Кояш барда йолдыз күренми.
Кояш бик зур да, аны капларга кечкенә болыт та җитә.
Кояш кермәгән өйгә врач керер.
Кояш та тапсыз булмый.
Кояш югында ай да яктырта.
Кояш юк — көн юк, көн юк — тереклек юк.
Кояшка балчык атма, пычрагы үзеңә төшәр.
Кояшны култыгыңа яшерә алмассың.
Кояшның кадере баегач сизелә.
Кызарып чыккан кояшны болыт каплый.
Күк үзенең яхшылыгын җиргә төшерә.
Күк җиргә яхшылык яудырса, җир күккә тузан туздыра.
Күккә төкерсәң, битеңә төшәр.
Күләгәдә таш та мүкләнә.
Тулган ай — тураган ит.
Түбәң күктә булса да, аягың җирдә булыр.
Чыкмаган кояшка кызынма.
Ярканат яратмый дип, кояш чыкмый тормый.
Яхшыга да бер кояш, яманга да бер кояш.
Яшь ай кимүдән курыкмас.

Ай бирде, кояш күпсенде.
Ай кебек калыкты, кояш кебек балкыды.
Ай кояш булса, кеше өстенә чыгып карамас иде.
Ай күргән, кояш алган, җил очырып киткән.
Айның ундүртенче кичәсе кебек.
Бер кояшта киндер киптергәннәр.
Кояш куянга атланган чак.
Күк бер синең баш турында гына түгел.
Күккә баксам - күк ерак, җиргә баксам - җир каты.
Күккә менсәң - аягыңнан тартыр, җиргә керсәң - колагың нан тартыр.
Күктән көткән, җирдән тапкан.
Мин карыймын кояшка, кояш карый Кодашка.
Өстенә кояш чыгармый.

Җир өсте: ком, балчык, таш, тау, дала һ. б.

Авыр таш, кузгатсаң, җиңеләя.
Арттан атылган таш тубыкка тия.
Ашусыз булса — таудан биз, үткелсез булса — судан биз.
Баткак бакага килешер.
Башыңа төшсә, түмгәккә дә сәлам бирерсең.
Биек тауның башы — якын, төбе ерак күренә.
Биек тауның түбәсен күр дә төбенә барма.
Җир астыннан йөргән еланны да сизәләр.
Җир бастырыгы — тау, тау бастырыгы — таш.
Җир чокырсыз булмас, урман киексез булмас.
Җире байның иле бай.
Җирле — җирендә, җикән — күлендә.
Искә алмаган түмгәк чана аудара.
Йөргән таш шомарыр, яткан таш мүкләнер.
Кара җир астында кара елан да туйган.
Каты җиргә казык кермәс.
Коры җирдә чана да шумый.
Кешегә баз казыма, үзең төшәрсең; казысаң, тирәнрәк ка¬зы — чыга алмассың.
Кешегә таш атсаң, үз маңгаеңа тияр.
Ком җыелса — чүл була, су җыелса — күл була.
Кырык ел яңгыр яуса да, мәрмәр ташка су үтмәс.
Күренгән тау ерак булмас.
Күренмәс түмгәк ат өркетә. Олы ташны кече таш белән оралар.
Сазлык җир — җәйләүгә, кыска җеп бәйләүгә ярамый.
Тау билгесе таш булыр.
Тау булгач, чокыры булыр.
Тау нихәтле биек булса да, кичүе булыр.
Тауга карап, тау булмассың, түмгәккә карап, уба булмассың.
Тауга менүе кыен, төшүе ансат.
Тауны тәкә сөзеп җимерә алмый.
Таш белән атканга аш белән ат.
Таш чүлмәккә бәрелсә дә, чүлмәк ватыла; чүлмәк ташка бәрелсә дә, чүлмәк ватыла.
Ташны таш белән ваталар, тимерне тимер белән игиләр.
Ташны ташлыйсы җиңел, күтәрәсе авыр.
Тишекле таш җирдә ятмас.
Тын сазда корт күп була.
Урал таудай тау булмас, Урал аша су булмас.
Уралның бер ташы тимер, бер ташы алтын.
Ышанган тауда киек юк.
Чокырны икене казы, үзеңә дигәнен — тирәнрәк.
Ялгыз таш — кала булмас.
Япанга чыксаң, япанча ал.
Яткан таш астыннан су да акмый.

Аңа әйткәнче бер ташка әйтсәң, таш җанланыр иде.
Җиде кат җир астына керсә дә эзләп табар.
Җир безне басканчы, без җиргә басып калыйк.
Канатлы очып җитмәс җир, кайгаклы* җитеп басмас җир.
Комнан аркан ишү. Куеныңда таш саклау.
Муенга тагылган таш булдың.
Ослан тавы күренә.
Тузандайны тубалдай итү.
Тауга каршы сикерү.
Тауны талкан итү.
Таш астында көн күрер.
Таш астыннан чыккан.
Таш өстендә таш калмау.
Ташка тамга салган.
Тәбәнәк булса да, тавым бар.
Төтен тавы тоттыру.

Казылма байлыклар, аларны үзләштерү

Алмазны алмаз белән кисәләр.
Алмазны балчык арасына ташласаң да, алмаз булыр.
Алтын саз төбендә дә ялтырый.
Алтын туфракка аралаш чыгар.
Алтын чермәс, тимер тузмас.
Алтынны коя белмәгән эретер, тирене или белмәгән черетер.
Алтынчының бер органы — тимерченең мең органы.
Асыл таш зур булмас.
Бакыр зур булса да, комган төбе ямыйлар, алтын кечкенә булса да, күкрәккә кадыйлар.
Бакырны никадәр юсаң да, алтын булмас.
Бармаган җирдә бакыр бар, күрмәгән җирдә көмеш бар, алмаган җирдә алтын бар.
Бриллиант кара таштан чыгар*.
Булат булатны тишми.
Ватык гәрәбәдән туфрак яхшы.
Гәүһәр кечкенә булса да, бәясе зур.
Дәрья төбендәге энҗедән тау башындагы таш артык.
Җәүһәр кадерен җәүһәрче белер.
Иске тимерне сакласаң, алтын булыр.
Калайны күпме шомартсаң да, көмеш булмас.
Калын сандал чүкечтән курыкмас.
Кара алтын — җир мае, аның белән ил байый.
Кургашны көмеш дигәннәр, эрегән дә төшкән.
Күк тимер кайрау белән алмаз булмас*.
Тимер булса, алтын да табыла.
Тимере бар тилмермәс, каены бар кайгырмас.
Тимерне кызуында сук, балыкны уйнаганда тот.
Тимерче кулында тимер балавыз кебек эрер.
Тимерче тимерне бөксә дә ирке, сукса да ирке.
Тимерчегә күмерче юлдаш.
Ышкылмыйча асылташ та ялтырамый.
Энҗене эт муенына такмыйлар.
Энҗенең эт муенында кадере юк.
Эшләгән тимер ялт итәр, эшләмәгәнен тут басар.

Алтын эчендә йөзү.
Коеп куйган кургашын.
Типсә тимер өзәрлек, басса бакыр өзәрлек.
Чүкеч белән сандал арасы.
Эш күп — күмер аз, оста күп — тимер аз.

Сулар: чишмә, кое, елга, күл, диңгез һ. б.

Агыйделнең аръягында — бер энәгә бер сыер, барып карасаң — чүп тә юк.
Агымга каршы йөзеп булмый.
Аккан су кире кайтмас.
Аккан суга монтар* юк.
Аулак күлгә бака хуҗа.
Ашыккан су диңгезгә җитмәс.
Бата торган — еланга да тотына.
Батсаң, таза суга бат.
Бер су белән генә торып булса, балык кармакка капмас иде.
Бер тамчыдан диңгез булмый.
Бик шәп аккан чишмәнең башы якын була, имеш.
Болганган су тирән күренер.
Болганчык суда балык тотарга яхшы.
Бәкедән күпме бу чыкса да, казан булмас.
Дәрьядагы балык сатылмас.
Диңгез янында кое казымыйлар.
Диңгездә су кыйбат.
Диңгезне шырпы белән болгатып булмый.
Диңгезнең дә чиге бар, елганың да яры бар.
Елга күпме боргаланса да, диңгезгә төшәр.
Елганың башы комлы булса, тамагы да комлы була.
Ерактагы су белән сусын канмый*.
Идел кичмичә аягыңны киптермә.
Идел күрми итек чишмиләр.
Ишегалдыннан аккан суның кадере юк.
Кайда су чыкса, коены шунда казыйлар.
Кечкенә елга ташыса, кичү бирмәс.
Кешегә кое казысаң, үзең буе казы.
Килегә салып су төймиләр.
Коега таш ташлау җиңел, алуы авыр.
Коега төкермә, кайтып су эчәрсең.
Күл булса, бака борынын тыгар.
Күл тамчыдан җыела.
Күл тирән булган саен балыгы күп.
Күл шайтансыз булмый.
Нократның* бер ташы көмеш, берсе бакыр.
Сай елга шалтырап ага, тирән елга — тавышсыз.
Су башыннан болгана.
Су чокыр җиргә җыелыр.
Су язып май төшмәс.
Су һәр нәрсәне агарта, йөз карасын агарта алмый.
Суга баткан — саламга ябышкан.
Суда балык адашмас.
Суда көймә эзе беленми.
Суны ут алмас, алтынны тут алмас.
Суның кадере чишмә корыгач беленә.
Сусыз җиргә йорт корма, утсыз* җиргә ил корма.
Ташкыны кайтса да, юшкыны калыр.
Ташыган диңгез дә кайта.
Тонык күлдә корт була, корт булмаса, чурт була.
Черек бау белән коега төшмә. Чулманны* чуманга утырып кичмиләр.
Эчмәм дигән коедан өч әйләнеп су эчәрсең. Эчмәс җирдә су бар, якмас җирдә ут бар.
Яхшы суны ерак түкмиләр.

Аның күле тирән.
Араларыннан су да үтми.
Аңа диңгез тубыктан.
Баскан эздән су чыгара.
Бер кашык су белән йотарлык.
Диңгездән чыктым, коега баттым.
Идел күреп сусыз үлгән.
Идел чыкканчы балтасын бирә, Идел чыккач сабын да тот тырмый.
Ике тамчы су кебек.
Салкын су белән майлау.
Су күрмичә чабуын күтәргән.