Тел-сүз. Әдәбият-сәнгать. Фән-белем.

Телнең роле, телгә осталык, туган тел һәм чит телләр

Алтыда белгән ана телен алтмышта онытмас.

Ананын; балага биргән иң зур бүләге - тел.

Ашыккан тел чүпрәккә әйләнә.

Аяк белән абынудан тел белән абыну яман.

Әдәп башы - тел.

Бал тамган телдән агу да тамар.

Дөньяда иң ачы нәрсә дә - тел, иң төче нәрсә дә - тел.

Елан агуы тешендә, адәмнеке - телендә.

Инсафлының теле саф.

Кесәңдә малың булмаса, телеңдә балың юкмы?

Кеше - теленнән, хайван тезгененнән эләгә.

Кеше теленә чуер таш чатный.

Кул ярасы бетәр, тел ярасы бетмәс.

«Көш» дип әйтергә теле юкның күзен карга чукыр.

Озын тел елан кебек: авыздан чыкса, муенга урала.

Суны - таяк белән, кешене тел белән үлчиләр.

Сөйдергән дә тел, биздергән дә тел.

Татлы тел аю биетә.

Татлы тел еланны да өненнән чыгарыр.

Тел - белемнең ачкычы, акылның баскычы.

Тел белән тегермән тартып булмый.

Тел кечкенә булса да, сүзе дөньяга сыймый.

Тел сөйләр дә керер, ни күрсә дә баш күрер.

Тел татлысы иясенә бал ашатыр, татсызы таяк ашатыр.

Тел таш яра, таш ярмаса баш яра.

Тел җиде кат җир астыннан да таба.

Телдән килгән кулдан да килсен.

Теле барлар халык булган, теле юк лар балык булган.

Теле барның юлы бар.

Теле бозыкның күңеле бозык.

Телең белән ашыкма, эшең белән ашык.

Телең белән фикер йөртмә, акылың белән фикер йөрт.

Телең озын булса, гомерең кыска булыр.

Телне бал белән кисәләр.

Телнең буе кече, гөнаһы олы.

Телнең зиннәте - тугры сүз.

Тиле илчегә акыллы тылмач кирәк.

Туган телен кадерләгән халык кадерле булыр.

Тугры телемне тыя алмыйм, туганыма керә алмыйм.

Фил күтәрмәгәнне тел күтәрә.

Һәр илнең ачкычы - тел, телен белгән ил ачар.

 

Авызы бар, теле юк.

Агач авыз, балта тел.

Ай-һай телең, тел очыңда безең.

Русчаны белмим, татарчаны аңламыйм.

Тел бистәсе, куян хастасы.

Тел өсте бал да май, тел асты ай да вай.

Телгә килсә очынган, эшкә килсә кычынган.

Телгә күршегә кереп тормый.

Теле авызына сыймый.

Теле белән тере агачны корытыр.

Теле дилбегә буе.

Теле көрәк, сүзе кибәк.

Теле сарыкныкы, теше бүренеке.

Теле телгә йокмый.

Теленә шайтан төкергән.

Телең булмаса, күптән карга күтәреп алып китәр иде.

Телең чыптадан булса, әллә кайчан тузып бетәр иде.

 

Сүз, аның төрләре. Сүзне үтәү. Чын һәм ялган. Сөйләм культурасы

Авыздагы сүзгә син ия, авыздан чыккач сүз ия.

Авызың кыек булса да, сүзең туры булсын.

Авызыңнан тозсыз сүзең чыкканчы, каерылып тезең чык-сын.

Агач башын җил бутый, адәм башын сүз бутый.

Адәм сөйләшеп, хайван иснәшеп таныша.

Адәмне әләк белән органчы, башына бәләк белән ор.

Аз сөйләгән аз ялгышыр.

Аз сүз - алтын, күп сүз - бакыр.

Аз сүз - үз сүз, күп сүз - чүп сүз.

Аз сүзле - алтын, күп сүзле - болтун.

Акыллы сүз алтыннан кыйбат.

Акыллы сүз тимер капканы да ачтыра ала.

Алдау бакыр акча кебек: бик кечкенә эшләргә генә ярый.

Асылынган кеше өендә бау турында сөйләшмиләр.

Ат кешнәшеп белешә, адәм сөйләшеп таныша.

Ат ычкынса тотылыр, сүз ычкынса тотылмас.

Ашның мае бар, сүзнең җае бар.

Аяк астыннан чыккан еланнан саклан, аяк астыннан чыккан яладан саклан.

Аңламаганга туры сүз дә кыйшык булып күренә.

Аңламый сөйләшкән авырмый үләр.

Әйткән бер сүзгә ышансаң, төпсез коега төшәрсең.

Әйткән сүз - каккан кадак.

Әйтсәң - сүз чыга, төртсәң - күз чыга.

Әләк төбе - һәлак.

Әләкче, кеше өстеннән әләклим дип, үзен әләкләгән.

Бакма кешенең йөзенә, бак син әйткән сүзенә.

Бауның озыны, сүзнең кыскасы яхшы.

Бер сүз күтәрә алмаган кеше күп сүз күтәрергә мәҗбүр булыр.

Бер ялган сөйләсәң, тугыз дөресеңә дә ышанмаслар.

Бер яхшы сүз мең күңелнең җәрәхәтен төзәтә.

Бәлачегә бер таяк, әләкчегә мең таяк.

Бөтенләй сөйләшмәсәң, телсез булырсың.

Гайбәт күмер кебек: көйдермәсә дә буйый.

Гайбәт чәйнәгәнче сагыз чәйнә.

Гайбәтне әйт колакка, ишетелер еракка.

Гайбәтченең теле мең колач.

«Дыр»белән «ди»не иккәннәр дә, чыкмаган, ди.

«Дыр»га чыпчык та кунмый, дырылтый да очып төшә.

Дәлиле азның сүзе озын.

Дәшми торганда җүләр дә акыллы.

Дәшми торсаң, котырган аю да юашлана.

Дөньяны җил боза, адәмне сүз боза.

Дөресен әйткән котылыр, ялган әйткән тотылыр.

Елан - аяксыз, ялган - тамырсыз.

Еланның агуы тешендә, ялачының - телендә.

Җылы-җылы сөйләсәң, елан да өненнән чыга.

«Имеш»нең җимеше юк.

Ип белән сөйләгәннең ирене авыртмый.

Йомшак сүз садакадан артык.

Йөз кат әйткәнче, бер кат эшләп күрсәт.

Йөри белмәгән юл бозар, сөйли белмәгән сүз бозар.

Каргыш ике башлы, юан башы үзеңә төшә.

Каргыш төбе кан белән, теләк төбе бал белән.

Каты сүзгә тал сына, йомшак сүзгә таш эри.

Кеше сөйләгәнне сөйләмә, үзең күреп сөйлә.

Кеше ышанмастай сүзне дөрес булса да сөйләмә.

Кешегә артык сүз әйткәнче, артык телем ипи аша.

Кешенең, акылы камилләнгәч, сүзе азая.

Колактан кергән салкын сүз йөрәккә барып боз була.

Коры сүздән пылау булмас, дөгесе-мае булмаса.

Көлке сүз сөйләшү ашка тоз салу кебек.

Көндез сөйләшсәң - эшең кала, кич сөйләшсәң - йокың кала.

Күп йөргән азар, күп сөйләшкән язар.

Күп сөйләгән кешенең хатасы да күп була.

Күп сүзнең азы яхшы, аз сүзнең үзе яхшы.

Нык сүзне тимер дә җиңә алмый.

Озын сүздән кыска җеп яхшы.

Оста ялганчы дөрес сүз эченә генә ялган кушар.

Сине тыңламаган җирдә дәшми утыр.

Сиңа каты сүз әйтсәләр дә, син йомшак сүз белән җавап бир.

Сөйләгән кеше ахмак булса, тыңлаган кеше акыллы булсын.

Сөйләгән сүзең татлы булса да, кайта-кайта сөйләмә.

Сөйләр сүзең алтын булса да, күп сөйләгәч бакырга калыр.

Сөйләшә белмәгән кешедән өрә белгән эт артык.

Сүз иясе белән йөрми.

Сүз куган бәлагә юлыгыр, юл куган казнага юлыгыр.

Сүз сөйләргә яратсаң, кешене дә тыңлый бел.

Сүз сөйләсәң, уйлап сөйлә.

Сүз сөйләү - һөнәр, сөйли белмәгән үләр.

Сүз сөяктән үтәр, таяк иттән үтәр.

Сүз чыпчык түгел, очырсаң тота алмассың.

Сүзең булсын аңларлык, өзелсә дә ялгарлык.

Сүзең көмеш булса, тик торуың - алтын.

Сүзең үлгәнче үзең үл.

Сүзне әйтмә, әйтсәң - кайтма.

Сүзнең башы каты булса, соңы татлы була.

Талаш - майлы аш түгел.

Талашсаң килешергә юл калдыр.

Татлы сүз әйтеп телең сынмас.

Татлы сүз - җан азыгы, ачы сүз - баш казыгы.

Тиешсезгә сөйләү - ташка тары чәчү.

Тиргәшчегә тиңләшмә, талашчыга таңланма.

Тозсыз сүздән тозлы ботка тәмлерәк.

Туры сүз башта зәһәр булса да, соңы шикәр; ялган сүз башта шикәр булса да, соңы зәһәр.

Туры сүз таш яра, ялган сүз баш яра.

Туры сүзгә ант кирәкми.

Туры әйткән котылыр, ялганлаган тотылыр.

Туры әйткән туганына ярамаган.

Тыныч күлгә таш атма, тиешсез җиргә сүз катма.

Төче сүз - агу, ачы сүз - дару.

Төче ялганнан ачы хакыйкать яхшы.

Уен сүзне һәркем белмәс, кешесенә карап сөйлә.

Уйламый сөйләсәң, башыңа тукмак алырсың.

Ук берне үтерсә, сүз меңне үтерә.

Үзең алтын булмасаң да, сүзең алтын булсын.

Үтерек кешенең дөрес сүзенә дә ышанма.

Үтерек сүз җанга үч, үткен пычак кынга үч.

Хикмәтле сүзне чүплектә күрсәң дә ал.

Чабатаны катласаң ныгыр, сүзне катласаң сүтелер.

Ягымлы сүзгә берәү дә ачуланмый, ачулы сүзгә берәү дә куанмый.

Ялган белән дөнья гизәрсең, кире кайта алмассың.

Яла теле еланнан яман.

Ялган белән яла бер арбада йөриләр.

Ялган озын аяклы, гайбәт озын колаклы.

Ялган сүзне дөресләү таш ватудан авыррак.

Ялган әйтеп файда тапсаң, соңыннан зарар табарсың.

Ялганчы төшендә дә ялганлый.

Ялганчының бер исеме ялачы.

Ялганчының өе янган, берәү дә ышанмаган.

Яман сүз йөрәккә таш булып утырыр.

Яман сүз уттан каты пешерер.

Яман хәбәр алтмыш аяклы була, имеш.

Яхшы сүз ара төзер, яман сүз ара бозар.

Яхшы сүз балдан татлы.

Яхшы сүз - җан азыгы, усал сүз - баш казыгы.

Яхшы сүз - җанга рәхәт, яман сүз - җанга җәрәхәт.

 

Авызым иләк булса, сүзем сирәк.

Аның әйтере бар, кайтыры бар.

Аулакта авыз япмас, җыенда сүз тапмас.

Әйткән сүзен эт җыймас.

Әйткәнгә күнеп, төрткәнгә түнеп.

Бер тиен биреп сөйләтеп булмас, ике тиен биреп туктатып булмас.

Берсе тугай дип сөйли, берсе бугай дип сөйли.

Гайбәте түгел, гадәте.

Иске авыздан яңа сүз.

Кеше сөйли ялганны, мин сөйлим аннан калганны.

Кеше сүзе бер колагымнан керер, бер колагымнан чыгар.

Кеше туй сөйләгәндә, ул җеназа сөйләгән.

Мин аз әйтсәм, син күбен аңла.

Орыр сүзем күңелемдә, орыр ташым куенымда.

Син әйтмәдең, мин ишетмәдем.

Сиңа ялган, миңа чын.

Сөйләргә үзен җиде кала җиңмәс.

Сүздә - болан, эштә - елан.

Сүзе балдай, күңеле боздай.

Сүзе белән көлдерә, күзе белән көйдерә.

Сүзе сүзгә ошамый, авызы сүздән бушамый.

Сүзләр хуш, кесә буш.

Тавышы бөереннән чыга.

Тәмле бәлештән калыр идем, шыпырт сүздән калмас идем.

Төтен түгел, сүзләре күзгә кермәс.

Үзсүзле, үгез күзле.

Үз төнлегеннән генә карап сөйли.

Үзе алтын булмаса да, сүзе алтын.

Үзе тавышчан да, изгелеккә авышучан.

Үзем түрдә, сүзем үрдә.

Үзең бакыр булсаң да, сүзең алтын.

 

Әдәбият, фольклор әсәрләре, көй, бию. Музыка кораллары

Авызыңны борсаң җыру була, аягыңны атсаң бию була.

Ай белән көн уртак, җыр белән көй уртак.

Амбар төбендә икмәк бар, картлар сүзендә хикмәт бар.

Белгәнгә җыр, белмәгәнгә «дыр».

Белмәгәнгә әкият, белгәнгә чын.

Бер биюче белән туй булмый.

Бер йөрәктә туган җыр мең йөрәкне кузгата.

Бии белгәнгә бер идән тактасы да җитә, бии белмәгәнгә бөтен идән дә аз.

Биисе килмәгәнгә көй килешмәс.

Борынгылар сүзен тыңламасаң, борының белән капланырсың.

Борынгыларның әйткәне кыеш китмәс.

Гармунчы назлы булыр.

Думбыра туй төшкән өйгә килешер.

Елап яшәгәнче, җырлап үл.

Ерактан җырлаган җыр матур ишетелә.

Җыр белгәнгә җыр һөнәр, җыр белү дә зур һөнәр.

Җыр, кайгыны басмаса да, күңелне ача.

Җыр - күңеллегә куаныч, күңелсезгә юаныч.

Җырлый белмәгән кеше сызгырып йөри, ди.

Җырны берәү шатлыктан, берәү кайгыдан җырлый.

Җырның ертыгы юк, ертылса ямавы юк.

Җырның ертыгы юк, көйнең китеге юк.

Ике биюче бер арканда биемәс.

Иң яхшы көйне дә рәттән өч кат җырламыйлар.

Ияк күрке - сакал, сүз күрке - мәкаль.

Камчат күрсәң атып ал, мәкаль сүзне отып ал.

Карама агач еш булмый, картлар сүзе буш булмый.

Картлар сүзен кар басмас.

Кемнең җырын җырласаң, шуның көен көйләрсең.

Кеше җырын җырлыйм дип, үз җырыңны онытма.

Кубыз биетми, моңы биетә.

Курайдан килгән сорнайга китәр.

Көй - күңелнең моңы.

Көйне уйнап кына түгел, уйлап чыгар.

Көндез әкият сөйләгән кешене ак бүре ашар.

Музыканы хайваннар да яраталар.

Мәзәк - күңел ачкычы, табышмак - зиһен ачкычы.

Мәкаль сакалдан олырак.

Мәкаль җыймыйм - акыл җыям.

Мәкальдә ялган юк, яхшыда яман юк.

Мәкальне адәм чыгармый, заман чыгара.

Мәкальсез сүз - тозсыз аш.

Скрипка искергән саен яхшырыр.

Сылтаусыз мәкаль дә әйтелми.

Сүз - чәчәк, мәкаль - букет.

Табылган табышмак бик җиңел күренер.

Тамчы төшми чәчәк ачылмый, җырламыйча йөрәк басылмый.

Тел әйтә алмаганны җыр әйтер.

Уенчы назланып мазаңны алыр.

 Уенчыга ялынсаң, өч көнгәчә назланыр.

Шатлыгың ашса да - җыр, кайгы басса да - җыр.

Шигырь гомере шагыйрь гомереннән озын.

Эчкә сыймаган җырга чыга.

Яучы телен саклый, думбырачы кылын саклый.

Яхшы җырның даны үзеннән алда йөри.

 

Алдан ук барабан кагып кычкыру.

Аңа җырларга кушалар, ул: «Аягым авырта»,- ди.

Болай чакта авыз япмас, туй дигәндә җыр тапмас.

Бу әле әкиятнең баласы, мичтә ята аның анасы.

Ерактан тыңлаганда матур җырлый.

Иске көйләр белмим, яңаларын оталмыйм.

Коры куык, ярык барабан.

Ни думбыра белмәгән, ни сызгыра белмәгән.

Ярма тарттырганда җырлый, ут сүнгәч бии.

 

Фән-гыйлем, уку-язу, галим-надан, белү-белмәү

Аз белмәгән күп тә белмәс.

Акча, мал - бер көнлек, гыйлем, һөнәр - гомерлек.

Алтын җирдән табыла, белем - китаптан.

Арпа-көрпә аш булмый, надан кеше баш булмый.

Аю беләгенә, адәм белегенә - ышана.

Бай булмасаң бай булма, гыйлем-һөнәргә сай булма.

Байлык бозга язган, белем ташка язган.

Белгән белгәнен эшләр, белмәгән бармагын тешләр.

Белгәнгә - белек, белмәгәнгә кул селек.

Белгәнең - тугыз, белмәгәнең - утыз.

Белем - белгечлек патшалыктан югары.

Белем белгән филгә менәр, белем белмәгән гүргә иңәр.

Белем - бәхет ачкычы, дәрәҗәнең баскычы.

Белемдә - бәхет, белемсезгә дөнья ләхет.

Белемне алу суганнан ачы, азагы балдан татлы.

Белемсез эшләүче юлсыз җирдән баручы белән бер.

Белмәгәнен сорап өйрәнгән - галим, гарьләнеп сорамаган - үзенә залим.

Белмәгәнне сорауның ояты юк.

Белмәү бер гаеп, белергә тырышмау ун гаеп.

Беләге юан берне егар, белеме булган меңне егар.

Болыт астындагы кояшның җылысы юк, халыкка төшмәгән гыйлемнең файдасы юк.

Бәхетне юлдан эзләмә, белемнән эзлә.

Галим белсә дә сорый, надан белмәсә дә сорамый.

Галим белән надан арасы былбыл белән карга аермасы.

Галим кадерен галим белер, надан кадерен беркем белмәс.

Галим үләр - сүзе калыр, йөргән җирендә эзе калыр.

Галимнең бер көне наданның бөтен гомеренә тора.

Гамәлсез гыйлем - яңгырсыз болыт.

Гыйлем белән аз гамәл дә файдалы.

Гыйлем кояштан яктырак.

Гыйлем үз иясенә - дус, мал үз иясенә - дошман.

Гыйлемлекнең тамыры ачы булса да, җимеше татлы.

Дөнья - йозак, ачкычы - белем.

Дөнья тора ун тәңкә, гыйлем тора мең тәңкә.

Җиде йортның телен бел, җиде төрле белем бел.

Каләм тоткан әрәм булмас.

Кешенең очар канаты белем була.

Кием - тәннең, гыйлем - күңелнең зиннәте.

Китап - бер нәселнең икенче нәселгә калдырган мирасы.

Комсызлык һәр җирдә гаеп, белемгә комсызлык гаеп түгел.

Кылыч көченә караганда каләм очы әсәрлерәк.

Күп яшәгән ни белер, күп укыган шул белер.

Күп беләсе килгән кеше күп йокламый.

Мал бае бөләр, гыйлем бае бөлмәс.

Мәктәп юлы - җәннәт юлы.

Наданлык - бәхет юлында киртә.

Наданлык - дәвасыз авырудыр.

Наданның белгәне- «белмим».

Наданның сүзе ишектән чыкканчы гына ярый.

Тирәнлек - диңгездә, зирәклек - гыйлемдә.

Уку - белем болагы, белем - гомер чырагы.

Укыдым димә, белдем диген.

Укымаган күзлене укыган сукыр җиңгән.

Эшнең иң ләззәтлесе - гыйлем эстәү.

Үзең бел, кешедән сора.

 

«А»ны «б»гә куша белмәү.

«Әлиф»кә бар, «би»гә юк.

«Әлиф»тән «би»гә кадәр, йөгердем өйгә кадәр.

«Әлиф»не таяк дип белми.

Бар да яхшы, без яман, бар да галим, без надан.

Ике аягыннан тотып селексәң, «әлиф» төшмәс.

Үзе белми, кешедән сорамый.

Үзе белмәс, белгәннең телен алмас.

Хәрефкә хәрефне ялгый белү.

Хәрефкә ябышып ятучы.

Яза-яза сандыгын тутырган, укый белмичә авызын ачып утырган.